Thị Đào vốn là người lẳng lơ nhưng lại hay vu oan giá họa cho các anh chàng hay léng phéng hảo ngọt, nhằm làm áp lực moi tiền của họ. Nếu không cho tiền mụ thì mụ thưa lên quan rằng mụ bị hiếp dâm, trước hết là cho bỏ ghét, sau nữa là kiếm tiền bồi thường danh dự. Gần nhà mụ có chàng Ất hiền lành, đã 30 tuổi mà chưa lấy vợ. Cha mẹ Ất vừa qua đời, để lại cho anh ta toàn bộ gia tài gồm nhiều ruộng đất và một cái túi đựng đầy vàng bạc, châu báu. Pháp luật trị rất nghiêm tội trộm cướp nên nạn trộm cướp không có. Nhờ vậy, đi đâu Ất cũng mang cái túi theo bên mình mà không sợ nguy hiểm. Nhìn túi vàng và gia tài của Ất, Thị Đào thèm lắm, bèn nghĩ kế chiếm đoạt. Mụ đến bàn với quan huyện về tỷ lệ ăn chia, rồi về lu loa lên rằng mụ bị chàng Ất dùng vũ lực để “ấy” mụ, với những bằng chứng giả do mụ dựng lên. Mụ đòi Ất chia bớt gia tài, nếu không sẽ kiện lên quan. Rồi mụ kiện lên quan thật. Quan xử rằng: Ất phạm tội hiếp dâm Thị Đào, làm mất đi cái “đáng giá ngàn vàng của Thị”, làm cho Thị khó kiếm chồng, không có chồng con thì không ai lo cho Thị, đặc biệt lúc ốm đau già yếu. Vì vậy, quan buộc Ất bồi thường cho Thị Đào cả túi vàng mang theo và hai mẫu ruộng.
Thị Đào thắng kiện hớn hở ra về nhận hai mẫu ruộng, còn túi vàng mụ chia phần lớn cho quan, mụ chỉ giữ được gần một nửa.
Ất khóc lóc như đứa trẻ con. Ất kiện lên quan phủ nhưng vì hồ sơ vụ án có đủ chứng cứ mà quan phủ thì không phân biệt đâu là chứng cứ giả, đâu là chứng cứ thật, nên quan phủ y án.
Thấy Ất oan ức, có người tốt bụng hướng dẫn cho chàng kiện lên nhà vua. Bấy giờ, vua là người thông minh, sáng suốt, nổi tiếng về tài xử kiện. Vua cho triệu tập Thị Đào và bắt mang theo cả túi vàng. Túi vàng đã vơi đi hơn nửa. Vua cho đòi quan đã xử án đến. Quan trình lên nhà vua toàn bộ hồ sơ với những chứng cứ đã chuẩn bị sẵn.
Vua cho người đọc to hồ sơ vụ án với những chứng cứ hiếp dâm do Thị Đào cung cấp và đã được quan huyện kiểm tra phân xử, rồi nói:
- Rõ ràng, Ất đã hiếp dâm Thị Đào, có đầy đủ chứng cứ đã được huyện quan kiểm định và phân xử đúng đắn. Nay ta y án và giao túi vàng cho Thị Đào đem về. Phạt bổ sung Ất hai chục roi.
Quân lính dạ rân. Thị Đào hí hửng cầm túi vàng ra về còn chàng Ất thì nằm úp lưng chịu đòn. Nhưng khi quân lính vừa quất Ất hai roi thì nhà vua bỗng nhiên ra lệnh dừng tay. Nhà vua vừa vò đầu, bứt trán tỏ vẻ hối tiếc và nói:
- Ta xử nhầm rồi! Ất bị oan, Ất bị oan!
Thế rồi nhà vua bảo Ất đuổi theo Thị Đào giật lại túi vàng. Vừa bị oan ức, vừa tiếc của nên Ất chạy nhanh ra cổng thì bắt gặp Thị Đào. Ất dùng hết sức mình để lấy lại cho kỳ được túi vàng từ tay Thị Đào nhưng không tài nào giành được. Thị Đào ôm chặt túi vàng và đẩy Ất ngã lăn. Ất lại xông vào giành giựt quyết liệt. Lần nào cũng vậy, Ất đều bị đẩy ngã.
Nhà vua, quần thần và tất cá các quan chứng kiến cảnh giành giật túi vàng. Vua cho quân lính ra cổng giải cả hai vào rồi nói:
- Thị Đào! Túi vàng trên tay ngươi mà nó giật không được, vậy làm sao nó cởi được cái quần của ngươi!?
Thị Đào cứng họng không sao trả lời được, đành khai ra âm mưu cùng với quan huyện chiếm đoạt gia tài của Ất.

Lời bàn:
Giữa kẻ đi kiện và quan xét xử phối hợp cùng nhau thì thắng kiện là cái chắc. Không những thắng kiện mà quan huyện và Thị Đào còn chuẩn bị được những chứng cứ giả, làm cho các cấp xét xử sau là quan phủ không thể nào lật lại được vụ án. Chỉ có cách dùng mẹo như nhà vua thì mới lật lại được vụ án. Dù có trưng ra bao nhiêu bằng chứng với bao nhiêu lý lẽ hay ho thì Thị Đào và quan huyện cũng phải câm họng trước câu hỏi bất ngờ, thông minh của nhà vua. Nhà vua minh oan được cho Ất là nhờ dựa vào sơ hở và tính tham lam của Thị Đào, chứ nếu lúc giằng co túi vàng mà Thị Đào giả vờ tỏ ra yếu đuối thì chắc nhà vua dù có thông minh cũng đành bó tay. Thế mới hay “Mọi sự gian dối đều có chỗ sơ hở.

1. Tóm tắt vụ án Hoạn Thư
Nguyên Thúc Sinh là chồng của Hoạn Thư, một thương nhân, mở ngôi hàng ở Lâm Truy buôn bán. Thúc Sinh xa nhà, vào chơi chốn lầu xanh gặp Thúy Kiều. Thúc Sinh say mê tài sắc của Thúy Kiều nên cứu Thúy Kiều ra khỏi lầu xanh và cưới Thúy Kiều làm vợ bé. Hoạn Thư hay tin nhưng bỏ ngoài tai và nghiêm cấm tin ấy lộ ra ngoài. Thúy Kiều bàn với Thúc Sinh là phải công khai hóa chuyện làm bé của Thúy Kiều. Thúc Sinh về dàn xếp chuyện gia đình, nhưng khi thấy Hoạn Thư cư xử quá mặn nồng và hình như không biết gì chuyện trăng hoa của mình, nên Thúc Sinh im lặng, không dám hé răng chuyện lập “phòng nhì”. Ở nhà một thời gian, Thúc Sinh trở lại Lâm Truy bằng đường bộ. Hoạn Thư cũng cho tay chân là Ưng, Khuyển và một đám gia nhân đi đường tắt bằng thuyền để đến Lâm Truy trước, bắt cóc Thúy Kiều, đốt nhà bỏ xác người chết vào để tạo hiện trường giả là Thúy Kiều đã chết cháy. Thúc Sinh ngờ Thúy Kiều đã chết cháy nên lập bàn thờ. Còn bọn Ưng, Khuyển bắt Thúy Kiều về giao cho mẹ Hoạn Thư đánh đập, buộc làm nô tỳ, sau đó chuyển giao để hầu hạ trong gia đình Hoạn Thư.
Một thời gian sau, Thúc Sinh trở về nhà. Hoạn Thư bắt Thúy Kiều ra lạy ông chủ Thúc Sinh - chồng mình. Đây là tình huống bất ngờ và nghiệt ngã đối với Thúc Sinh và Thúy Kiều. Thúc Sinh và Thúy Kiều không thể nhận nhau trước mặt Hoạn Thư. Ta hãy hình dung hoàn cảnh và tâm trạng Thúy Kiều lúc vợ chồng Hoạn Thư vui vầy bắt Thúy Kiều đứng hầu:
Vợ chồng chén tạc chén thù,
Bắt nàng đứng trực trì hồ hai nơi.
Bắt khoan bắt nhặt, đến lời,
Bắt quỳ tận mặt, bắt mời tận tay.
Sinh càng như dại như ngây,
Giọt dài giọt ngắn, chén đầy chén vơi.
Ngoảnh đi chợt nói chợt cười,
Cáo say chàng đã tính bài lảng ra.
Tiểu thư vội thét: - “Con Hoa!
Khuyên chàng chẳng cạn thì ta có đòn!”
Sinh càng nát ruột tan hồn
Chén mời phải ngậm bồ hòn ráo ngay.
...
Nàng đà choáng váng tê mê,
Vâng lời ra trước bình the vặn đàn.
Bốn dây như khóc như than,
Khiến người trên tiệc cũng tan nát lòng.
Cùng trong một tiếng tơ đồng,
Người ngoài cười nụ, người trong khóc thầm.
Khi vợ chồng Hoạn Thư vào ngủ thì Thúy Kiều phải đứng canh:
Người vào chung gối loan phòng,
Nàng ra tựa bóng đèn chong canh dài:
“Bây giờ mới rõ tăm hơi,
Máu ghen đâu có lạ đời nhà ghen! ...”
Sau đó, Thúy Kiều được Hoạn Thư cho ra ở Quan Âm Các nằm trong vườn nhà của Hoạn Thư, rồi Thúy Kiều bỏ trốn, mang theo “ Phật tiền sẵn có mọi đồ kim ngân”, để làm của hộ thân.
Sau một thời gian lưu lạc qua nhiều đau thương, Thúy Kiều trở thành phu nhân của chủ tướng Từ Hải. Và hôm nay, Thúy Kiều mở phiên tòa để xét xử một số vụ án; trong đó có vụ án quan trọng là vụ Hoạn Thư.

2. Thành phần “hội đồng xét xử”:
- “Thẩm phán” Vương Thúy Kiều (vừa là chủ tọa phiên tòa, vừa là người bị hại).
- “Hội thẩm”: Từ Hải (chồng Thúy Kiều)

3. Các bị cáo:
a/ Hoạn Thư: Vừa là kẻ chủ mưu, cầm đầu; vừa là người thực hành.
b/ Khuyển, Ưng là đồng phạm vụ án với vai trò là người thực hành, giúp sức một cách đắc lực cho Hoạn Thư.
c/ Một đồng phạm vắng mặt là mẹ của Hoạn Thư. Y vừa là người chủ mưu, vừa là người giúp sức nhưng hôm nay không có mặt tại phiên tòa.

4. “Nhân chứng” có mặt tại phiên tòa:
- Thúc Sinh là chồng của bị cáo Hoạn Thư và nguyên là người sống chung như vợ chồng với Vương Thúy Kiều.
- Mụ quản gia nhà Hoạn Thư.
- Vãi Giác Duyên.

5. Các “bị cáo” bị truy tố về các tội:
“Ghen tuông - ngăn cản chồng có vợ bé, đốt nhà, bắt cóc người, đánh đập làm nhục người khác rất tàn nhẫn”.
Lưu ý về, pháp luật quy định: “Trai năm thê bảy thiếp, gái chính chuyên một chồng”, nhưng không dược thay đổi trật tự vợ lớn vợ bé (Ai lớn thì lớn, ai bé thì bé nhưng vợ lớn phải chấp nhận nếu chồng quyết có vợ bé). Vì vậy Hoạn Thư bị truy tố về tội ghen tuông, ngăn cản chồng có vợ bé.
Vụ án của Hoạn Thư là vụ án đã được chính Vương Thúy Kiều chọn làm án điểm, xét duyệt trước với sự căm thù sâu nặng giữa hai người đàn bà “lấy chồng chung”. Vì vậy, Thúy Kiều đã duyệt mức án nặng nhất, việc xét xử chỉ là lấy lệ. Cái chết cầm chắc đang chờ Hoạn Thư.
Ta hãy nghe “Thẩm phán” Vương Thúy Kiều buộc tội với lời lẽ hăm dọa:
“Vợ chàng quỉ quái tinh ma,
Phen này kẻ cắp bà già gặp nhau.
Kiến bò miệng chén chưa lâu
Mưu sâu cũng trả nghĩa sâu cho vừa!”
...
Dưới cờ, gươm tuốt nắp ra,
Chính danh thủ phạm tên là Hoạn Thư.
Thoắt trông nàng (Kiều) đã chào thưa:
“Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây?
Đàn bà dễ có mấy tay
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan?
Dễ dàng là thói hồng nhan,
Càng cay nghiệt lắm, càng oan trái nhiều!”.
Và đây là thái độ và lời tự bào chữa của Hoạn Thư:
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu,
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.
Rằng: “Tôi chút phận đàn bà,
Ghen tuông thì cũng người ta thường tình.
Nghĩ cho khi gác viết kinh,
Với khi khỏi cửa dứt tình chẳng theo.
Lòng riêng, riêng những kính yêu.
Chồng chung chưa dễ ai chiều cho ai.
Trót đà gây việc chông gai,
Còn nhờ lượng bể thương bài nào chăng”.
Trước hết, ta thử bàn về thái dộ của bị cáo Hoạn Thư.
Rõ ràng Hoạn Thư không có một chút gì biểu hiện ngoan cố mà còn tỏ ra rất sợ sệt: “Hoạn Thư hồn tạc phách xiêu”. Chính đây là thái độ gây cảm tình và thương xót đối với các quan tòa ở mọi thời đại. Nhưng Hoạn Thư hơn các bị cáo thường tình ở chỗ rất bình tĩnh - sự bình tĩnh đạt đến trình độ Hoạn Thư: “Khấu đầu dưới trướng 1iệu điều kêu ca”. Hoạn Thư đã sợ đến “hồn lạc phách xiêu” mà vẫn làm dược cái chuyện “liệu điều kêu ca” thì thật là “đàn bà dễ có mấy tay, Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan”.
Mặc dù không đề cập gì đến bà “Thẩm phán” Vương Thúy Kiều, nhưng lý lẽ của Hoạn Thư cao thủ đến mức làm cho Thúy Kiều thấy xử Hoạn Thư là xử chính mình:
“Rằng: Tôi chút phận đàn bà,
Ghen tuông thì cũng người ta thường tình.
...
Lòng riêng, riêng những kính yêu,
Chồng chung chưa dễ ai chiều cho ai”
Nói vậy là Hoạn Thư đã nói với Thúy Kiều:
- Thấy chưa? Tôi cũng đàn bà như bà “Thẩm phán”, làm sao tôi không ghen được. Máu tôi cũng đỏ cơ mà. Chồng bà là Từ Hải ngồi đó, bà cho ai mượn thử coi?
Vì Thúy Kiều là hạng người biết nghĩ xa “thấy người nằm đó biết sau thế nào” nên lời biện hộ trên là vô cùng giá trị.
Hoạn Thư lại kể công với Thúy Kiều:.
“Nghĩ cho khi gác viết kinh
Với khi khỏi cửa dứt tình chẳng theo”
Nàng có nhớ không, khi nàng lấy trộm Phật tiền trên bàn thờ mang theo làm lộ phí đi đường, tôi không đuổi theo là vì tôi không có ý muốn hại nàng, tôi chỉ muốn giữ chồng cho riêng tôi, chứ tôi nào muốn hại nàng! Tôi cũng có công giúp nàng ra đấy chứ!
Đến đây thì “Thẩm phán” Thúy Kiều đã không còn bắt bẻ vào đâu được nữa. Hoạn Thư đã chứng minh một cách sắc bén là mình không cố ý phạm tội, mà nếu có đó chỉ là “tội tổ tông”, một loại tội do trời đất sinh ra. Nhưng cao thủ thêm một bậc là Hoạn Thư vẫn nhận rằng mình có tội và xin “Thẩm phán” Thúy Kiều tha thứ:
“Trót đà gây việc chông gai,
Còn nhờ lượng bể thương bài nào chăng”.
Với thái độ “hồn lạc phách xiêu”, lo sợ nhưng bình tình lạ lùng, lý lẽ sắc bén chứng minh rõ ràng là chỉ phạm “tội tổ tông” - tức là không có tội, nhưng lại nhận tội và xin tha thứ; đã đẩy Thúy Kiều vào tình huống phải tha, mặc dù trước đó đã duyệt án tử:
“Khen cho thật đã nên rằng,
Khôn ngoan đến mực, nói năng phải lời.
Tha ra thì cũng may đời,
Làm ra thì cũng ra người nhỏ nhen.
Đã lòng tri quá thì nên
Truyền quân lệnh xuống trướng tiền tha ngay”.
Trước đây Thúy Kiều đã khen Hoạn Thư:
“Đàn bà thế ấy, thấy âu một người!
Ấy mới gan, ấy mới tài”
Và phong cho Hoạn Thư là “nhà ghen” (máu ghen đâu có lạ đời nhà ghen) thì nay lại khen “Khôn ngoan đến mực, nói năng phải lời”. Thúy Kiều là người “thông minh vốn sẵn tính trời” và “sắc đành đòi một, tài đành họa hai” mà không thể buộc tội nổi họ Hoạn thì rõ là họ Hoạn biện hộ đạt đến trình độ trác việt.
Thúy Kiều có sự sai lầm - một sự sai lầm do sự biện hộ của Hoạn Thư mà ra. Xưa nay, người ta thường trị tội nặng những kẻ chủ mưu, kẻ cầm đầu còn xử nhẹ hoặc tha thứ cho kẻ thừa hành, kẻ giúp sức, kẻ a dua. Thế mà Thúy Kiều lại tha Hoạn Thư là kẻ cầm đầu, chủ mưu, còn bọn Ưng, Khuyển là kẻ thừa hành, giúp sức lại bị xử tử. Chính sự sai lầm của con người tài sắc Thúy Kiều (hay Nguyễn Du?) càng làm nổi bật tài biện hộ của Hoạn Thư.
Hoạn Thư thật xứng với “Vốn dòng họ Hoạn danh gia”. Hoạn Thư đã được Thúy Kiều phong là “Ghen gia”. Nay chúng ta có thể khen thêm là Hoạn Thư xứng đáng dược gọi là “luật gia - trạng sư”.
Thái độ và lời biện hộ của Hoạn Thư trước “Thẩm phán” Vương Thúy Kiều xứng đáng được các bị cáo và giới luật gia, luật sư học tập, coi đó như là thái độ và lời bào chữa mẫu mực.

Lời bàn:
Lời biện hộ của Hoạn Thư chỉ có giá trị đối với các thẩm phán như Thúy Kiều, chứ nếu gặp phải quan ngồi xử mà ngủ gục hoặc tối dạ, tham lam thì họ Hoạn đành nhận cái chết vậy.
Theo luật tố tụng hình sự của ta ngày nay thì Thúy Kiều không được có mặt trong hội đồng xét xử. Thúy Kiều là người bị hại nên không thể khách quan, vô tư khi xét xử.
Việc tha bổng Hoạn Thư gây nhiều tranh cãi và ấm ức trong lòng quần chúng nhân dân. Tha như vậy sẽ làm cho các chị em ghen tuông khoái chí, làm khó cho anh em ta. Đã tha Hoạn Thư thì phải tha Ưng, Khuyển mà bọn Ưng, Khuyển không tha được thì cớ sao tha Hoạn Thư? Nguyễn Du chưa để ý đến nguyên tắc xử lý tội phạm có tổ chức chăng? Kẻ chủ mưu cầm đầu mà tha thì kẻ thừa hành, giúp sức sao lại chết? Hay 1à bọn Ưng, Khuyển chết vì không biết biện hộ.
Hoạn Thư được tha, còn mẹ Hoạn Thư – phu nhân quan Lại Bộ thì không thấy nói đến. Chỉ thấy bọn “lục lục thường tình” bị đầu rơi máu chảy. Phải chăng cụ Nguyễn Du không dám cho Thúy Kiều đụng đến gia đình ông lớn?!

Có hai người phụ nữ tranh chấp một đứa con. Họ đưa nhau đến nhờ quan phân xử, nhưng nhìn họ và đứa bé, các quan không thể nào đoán biết hoặc kết luận được đứa bé là con của người nào; vì cả hai người đều đưa ra các chứng cứ chứng tỏ họ là mẹ của đứa bé. Cuối cùng, vụ kiện được chuyển lên nhà vua.
Vua cho đòi hai người mẹ và đứa trẻ đến hầu. Sau khi nghe hai người phụ nữ trình bày, nhà vua nghĩ ngợi một lát rồi phán:
-Ta chịu, không thể nào biết đứa bé này là con của ai. Vậy ta kết luận đứa bé là con của cả hai ngươi. Lính đâu! Đem chặt đứa bé này ra làm hai để chia cho hai người mẹ của nó, mỗi người một nửa.
Quân lính vâng dạ, lôi đứa bé đi để thi hành lệnh vua, thì một người phụ nữ mặt anh biến sắc, vội quì xuống thưa:
- Bẩm vua, con không phải là mẹ đứa bé, con không dám tranh giành đứa bé nữa và xin chịu tội khai báo gian dối, nhận con bừa bãi.
Còn người phụ nữ kia vẫn thản nhiên tự tại, nét mặt không có gì thay đổi. Nhà vua cho quân lính dừng tay rồi phán xử:
- Giao đứa bé cho người mẹ đang quỳ kia. Bà ta chính là mẹ đứa bé.
Sau khi người mẹ nhận con đi khỏi, vua cho lính tra hỏi người phụ nữ còn lại. Quả nhiên, bà ta không phải là mẹ đứa bé. Vua đã tìm ra được người mẹ đích thực của đứa bé bằng một mẹo nhỏ.

Lời bàn:
Nhà vua đã suy đoán và xử theo tình. Người mẹ luôn luôn có tình thương yêu vô bờ bến đối với con. Trước cái chết của đứa con, tất nhiên người mẹ xúc động, sợ hãi. Họ sẵn sàng từ bỏ quyền làm mẹ để cho con được sống. Chỉ có người không phải là mẹ mới thản nhiên trước cái chết của “con”.
Có lẽ, không riêng câu chuyện trên đây mà nhiều chuyện khúc mắc khác có thể được tìm hiểu và xử theo suy luận của cái tình người.

Ất đi chu du thiên hạ, chẳng may lọt vào một vùng cấm kỵ của dân da đỏ. Ngay chỗ linh thiêng của bộ lạc, Ất làm một “bãi quận công”. Luật tục của bộ lạc rất nghiêm khắc. Bất cứ ai làm dơ bẩn vùng cấm kỵ linh thiêng ấy đều bị xử tử. Ất bị bọn lính canh bắt quả tang lúc chưa xong chuyện ấy, hết đường chối cãi.
Bọn lính giải Ất đến gặp vị Tù trướng. Sau khi nghe bọn lính trình bày sự việc, vị Tù trưởng phán:
- Trước khi chết, ta cho ngươi phát biểu một câu để ghi vào sổ lưu của bộ lạc ta. Nếu câu do ngươi nói ra là câu đúng thì ta cho ngươi chết treo, nếu câu nói của ngươi là câu sai thì ta cho ngươi chết chìm.
Ất run sợ trước cái chết nhưng rồi chàng cũng bình tĩnh đón nhận. Chàng nghĩ rằng chết treo hay chết chìm cũng là chết nhưng phải chọn cái chết nào nhanh và dễ chịu hơn. Suy nghĩ một lát, rồi chàng nói:
- Tôi sẽ chết chìm!
Tù trưởng sai lính ghi tên họ và câu nói ấy của Ất vào sổ lưu của bộ lạc, rồi sai lính thực thi mệnh lệnh như đã hứa với Ất. Nhưng khi bọn lính giải Ất ra dìm nước thì bỗng dưng có người lính kêu lên:
- Khoan! Cho nó chết chìm là nó đã nói đúng hình thức chết của nó. Mà Tù trưởng ta đã hứa là nếu nó nói câu đúng thì cho chết treo. Ta phải đem treo cổ nó để giữ lời hứa của Tù trưởng ta.
Khi bọn lính dong Ất đến giá treo cổ thì một người lính khác lại kêu lên:
- Khoan! Cho nó chết treo thì câu nói của nó là câu sai. Mà Tù trưởng ta đã hứa với nó là nếu nó nói câu sai thì cho nó chết chìm. Vậy ta phải cho nó chết chìm để giữ lời hứa cho tù trưởng ta.
Cứ thế bọn lính lại giải Ất đến chỗ vực sâu, rồi lại giải về chỗ treo cổ. Vì phải giữ lời hứa cho Tù trưởng nên bọn chúng không sao thi hành dược.
Quanh đi, quẩn lại không biết xử trí thế nào, bọn lính đành giải Ất về yết kiến Tù trưởng trình bày sự việc. Vị Tù trưởng không thể vi phạm lời hứa nên đành tha Ất. Khi trở lại quê nhà, Ất kể cho họ hàng, bè bạn nghe câu chuyện mà chàng đã gặp phải trên đường chu du. Ai cũng khen chàng thông minh nhưng cũng khen dân da đỏ biết phép suy luận và tôn trọng lời hứa. Từ đó, Ất không dám làm cái việc “sau quận công” trong các chuyến hành trình chu du đây đó nữa.

Lời bàn:
Luật pháp và mệnh lệnh có khi tự mâu thuẫn nhau khiến cho người thi hành, không thi hành được. Đây là câu chuyện hoàn toàn lãng mạn nhưng có giá trị thực tiễn cao. Các nhà làm luật cần thận trọng khi ban hành pháp luật, để không có ngày gặp phải tình huống không sao thi hành được.

Tây Môn Báo người nước Ngụy, sống vào thời Chiến quốc, nổi tiếng xử án rất thẳng, được Ngụy Văn Hầu tin dùng, cho làm thái thú, ra trấn giữ Nghiệp Đô. Khi mới đến Nghiệp Đô, trông thấy phong cảnh tiêu điều, dân cư thưa thớt, Tây Môn Báo liền triệu các phụ lão đến để hỏi. Các phụ lão đều nói:
- Dân chúng tôi đều khổ về một nỗi, Hà Bá lấy vợ!
Tây Môn Báo nói:
- Quái lạ! Hà Bá lấy vợ thế nào? Các ngươi nói rõ cho ta nghe.
Các phụ lão nói:
- Sông Chương Thủy phát nguyên từ Cô Lĩnh, chảy qua Sa Thành, chảy đến đất Nghiệp Đô này, gọi là sông Chương Hà. Hà Bá tức là thần con sông ấy. Thần thích vợ đẹp, mỗi năm bắt dân phải nộp một người. Chịu nộp thì mưa thuận gió hòa, hoa màu tươi tốt nếu không thì thần phạt, dâng nước lên làm hại cửa nhà.
Tây Môn Báo hỏi:
- Ai xướng thủy ra việc ấy?
Các phụ lão nói:
- Bọn đồng cốt ở ấp tôi xướng thủy ra việc ấy. Dân chúng tôi sợ cái hại nước lụt, vậy phải thuận theo. Mỗi năm, các hào trưởng trong làng cùng bọn đồng cốt bổ cho dân phải nộp mấy trăm vạn quan tiền, dùng một phần làm phí tổn cho Hà Bá lấy vợ, còn thì chia nhau.
Tây Môn Báo hỏi:
- Chúng nó chia nhau mà dân lại không nói câu gì hay sao?
Các phụ lão nói:
- Bọn đồng cốt để giữ được việc cầu cúng, còn các hào trưởng trong làng có cái công thu bổ thì họ cũng phải ăn vào đấy, chúng tôi đâu dám phàn nàn! Nhưng có một điều rất khổ là cứ về đầu năm, bọn đồng cốt thấy con gái nhà ai có nhan sắc thì bảo người con gái ấy đáng làm vợ Hà Bá, có chịu lễ nhiều tiền thì họ mới tha, lại bắt người khác. Kẻ nào nhà nghèo, không có tiền lễ thì phải nộp con gái. Bọn đồng cốt lập một cái nhà trai cung ở bờ sông, màn che trướng phủ, toàn đồ mới cả; bắt đứa con gái ấy tắm gội thay áo rồi cho ở đấy, chọn được ngày tốt, đem người con gái ấy để ngồi vào cái thuyền cỏ, thả ra giữa dòng sông, đi được dộ vài mươi dặm thì tự khắc chìm mất. Dân chúng tôi khổ về những sự phiền lụy ấy, cũng có người thương con gái quá, không muốn nộp cho Hà Bá thì đem con trốn di, vì thế mà trong thành mỗi ngày một vắng vẻ.
Tây Môn Báo lại hỏi:
- Ấp các ngươi đã bị lụt bao giờ chưa?
Các phụ lão nói:
- Năm nào dân chúng tôi cũng chịu nộp con gái, vậy nên thần không trách phạt bao giờ? Nhưng ấp chúng tôi đất cao, đường xa, nước sông khó vận tới được, dầu chẳng bị lụt mà thỉnh thoảng lại phải tiêu khô cũng hại lắm thay!
Tây Môn Báo nói:
- Thần đã thiêng như vậy thì để hôm nào nộp con gái, ta cũng đến, rồi ta sẽ cầu đảo cho các ngươi.
Khi tới kỳ, các phụ lão đến bẩm. Tây Môn Báo đội mũ, mặc áo nghiêm chỉnh thân hành ra đứng ở bờ sông. Phàm những quan thuộc trong ấp, tam lão và các hào trưởng lý dịch đều đến đông đủ. Dân kéo ra xem, kể hàng nghìn người. Bọn tam lão và hào trưởng đưa một bà già đồng ra, trông mặt có ý kiêu ngạo. Các đệ tử hơn hai mươi người, khăn áo sặc sỡ, đều xách lẵng hương đi theo sau. Tây Môn Báo bảo bà đồng già ấy rằng:
- Dám phiền nhà ngươi gọi vợ Hà Bá ra đây cho ta xem mặt.
Bà đồng sai đệ tử gọi đến. Tây Môn Báo trông thấy nhan sắc tầm thường, liền bảo bà đồng và bọn tam lão rằng:
- Hà Bá là một bậc quý thần, phải tìm người con gái rất đẹp thì mới xứng đáng. Người này không được. Ta phiền nhà ngươi xuống nói với Hà Bá rằng, vâng lời quan thái thú, xin tìm người con gái khác đẹp hơn, hôm sau sẽ nộp.
Tây Môn Báo sai ngay mấy tên lính ôm bà đồng ném xuống sông. Mọi người chung quanh, ai cũng kinh sợ mất vía. Tây Môn Báo cứ ngồi yên để đợi.
Được hồi lâu, Tây Môn Báo nói:
- Bà đồng tuổi đã già, không được việc, xuống sông bấy lâu mà chưa thấy về trả lời. Các đệ tử nên đi giục hộ bà ta.
Tây Môn Báo lại sai đệ tử nọ nắm người đệ tử kia mà thảy xuống sông. Được ít lâu, Tây Môn Báo lại nói:
- Đệ tử đi mãi chưa về.
Nói xong lại sai một đệ tử khác đi giục. Tây Môn Báo lại chê là chậm, lại bắt người nữa đi. Cả thảy ba đệ tử nhảy xuống sông, đều không thấy trở về. Tây Môn Báo nói với tam lão rằng:
- Bọn ấy là dàn bà nói năng không rõ, phiền tam lão xuống nói hộ để cho được minh bạch.
Tam lão từ chối, Tây Môn Báo quát to lên rằng:
- Đi mau! Thế nào về trả lời cho ta biết.
Quân lính lôi ngay tam lão, đẩy xuống dưới sông, không cho nói năng gì nữa. Người xem chung quanh ai cũng khiếp sợ. Tây Môn Báo vẫn chắp tay đứng ở bờ sông đợi, trông rất nghiêm và thành kính.
Chờ một hồi lâu nữa, Tây Môn Báo lại nói:
- Tam lão già cả, cũng chẳng nên việc, lại phải phiền đến các hào trưởng mới được.
Bọn hào trưởng mặt như chàm đổ, dường dế run, đều sụp lạy kêu van không dám ngẩng cổ dậy.
Tây Môn Báo nói:
- Hãy đợi một lúc nữa.
Mọi người đều run sợ. Lại quá một khắc nữa, Tây Môn Báo lại nói:
- Nước sông chảy cuồn cuộn, nào thấy Hà Bá ở đâu! Chúng bay làm hại bao nhiêu người con gái ở đất này, cái tội ấy chúng bay phải đền mạng!
Bọn hào trướng sụp lạy kêu rằng:
- Xưa nay chúng tôi vẫn bị đám đồng cốt lừa dối, chứ không phải tội chúng tôi.
Tây Môn Báo nói:
- Bà đồng đã chết rồi, từ nay về sau nếu có ai còn nói đến việc Hà Bá lấy vợ nữa thì bắt ngay người ấy làm mối, xuống nói với Hà Bá. Còn bọn hào trưởng kia thu bao nhiêu tiền của dân thì bây giờ phải đem trả lại hết.
Tây Môn Báo lại truyền cho phụ lão chọn những trai lành, người nào lớn tuổi mà chưa có vợ thì đem nữ đệ tử gả cho. Từ bấy giờ mất hẳn thói đồng cốt.
Những dân đi trốn khi trước, lại đem nhau về cả. Tây Môn Báo lại xem địa thế, cho dân đào 12 cái ngòi thông với sông Chương Thủy cho thế nước rút bớt đi. Các khoảnh ruộng ở giữa, có nước tránh khỏi cái nạn tiêu khô, lúa tốt lắm, làng mạc trù phú, nhân dân no đủ vui vẻ.

Lời bàn:
Làm quan mà nổi tiếng xử án rất thẳng như Tây Môn Báo là hiếm có xưa nay. Nhưng làm án tài giỏi ở chỗ: Không những trị tội được bọn đồng cốt, bọn cường hào ác bá vơ vét, làm hại dân lành mà còn dẹp được vĩnh viễn cái nạn mê tín dị đoan - nguồn gốc phát sinh tội phạm - thì xưa nay hiếm. Cái lý lẽ và khung cảnh xử án do Tây Môn Báo bày ra, buộc bọn đồng cốt phải chết mà không cãi vào đâu được. Bọn đồng cốt dùng mê tín để kiếm ăn, hại người thì nay bọn chúng phải chết vì chính cái lệ mê tín do chúng đặt ra là đáng lắm thay!
Bọn đồng bóng và chức sắc chẳng qua chỉ kiếm ăn mà đặt ra lễ lạt này nọ, nhưng chúng lại dựa vào tình trạng dân trí thấp kém, cả sợ và dễ tin quàng xiên để đẩy họ vào chỗ chết oan uổng. Rõ ràng bọn hào lý và đồng cốt kia thật tàn nhẫn.
Hiện nay, các trò mê tín dị đoan đang phục hồi và phát triển, khiến một số người cả tin đến mức chết oan. Xã hội ta cần nhiều người như Tây Môn Báo để trừ hại giúp dân.

Một người làng chài lương thiện thật thà, làm ăn trên một khúc sông kia. Về mùa lũ, nước sông đổ về cuồn cuộn. Một lần ngồi trên thuyền, anh ta nghe tiếng kêu cứu rất khẩn cấp, vội chèo thuyền tới nơi, thấy một người đang sắp chết đuối, vạn phần nguy cấp. Anh ta vội vàng thò cây sào xuống cho người bị nạn bám lấy leo lên thuyền. Song do hấp tấp, đầu bịt sắt của cây sào đâm vào mắt người bị nạn. Cái sống, cái chết gần kề nên người bị nạn chịu đau, cố trèo lên thuyền. Sau khi được sưởi ấm, thay quần áo khô và băng bó vết thương cẩn thận, người ấy hồi phục. Song hắn lại đổi ân thành oán, bắt đền con mắt bị thương kia. Anh làng chài lúng túng không biết xử trí ra sao. Người bị nạn liền đâm đơn đi kiện.
Gặp vụ kiện, quan huyện cũng rất đau đầu. Đứng về lý thì anh thuyền chài chọc thủng mắt anh kia. Người bị nạn lại không biết điều, không nhớ ơn người cứu mạng mình nên không thể phân giải bằng tình được. Hắn lại đòi, nếu không bồi thường được con mắt thì anh làng chài phải đi ở suốt đời cho hắn, bởi vì hắn không thể làm lụng được nếu không có con mắt.
Quan suy nghĩ mãi, đọc các sách để tra cứu cách xử tốt nhất, dạy cho kẻ vô ơn một bài học nhớ đời. Cuối cùng, quan tìm được một cách. Tại công đường, quan hỏi anh làng chài:
- Sao anh lại làm bị thương con mắt của hắn?
Người làng chài lúng túng chưa kịp trả lời thì tên kia đã nhanh nhểu cướp lời:
- Tôi đang ở dưới nước, nó lấy sào đâm xuống làm con mắt của tôi bị hỏng.
Quan hỏi tên bị hỏng mắt:
- Sao bảo lúc đó anh sắp chết đuối giữa dòng?
- Không phải! Lúc ấy tôi ở giữa dòng nước chứ không phải sắp chết đuối.
Quan bảo người làng chài:
- Vì anh làm mắt hắn bị thương, vậy anh phải làm lại con mắt hắn lành như cũ.
Quan lại hỏi người kia:
- Lúc anh chìm dưới nước, mắt đã bị thương chưa?
- Còn tốt nguyên!
Bấy giờ quan mới phán:
- Vậy thì, thầy Đội! Thầy hãy cho lính quẳng tên này xuống chỗ hắn sắp chìm để anh làng chài tìm cách chữa cho hắn. Nếu không chữa được ta sẽ bắt tội.
Thấy thái độ quan kiên quyết, anh chột mắt sợ quá, nếu bị ném vào dòng nước ấy thì còn gì nữa mà chữa nên xin rút đơn.
Quan sai lính đánh cho ba chục roi về tội vô ơn.

Lời bàn:
Theo triết gia Aristote thì “Lòng biết ơn là đức tính khởi đầu cho mọi đức tính”. Chính nhờ có lòng biết ơn mà trong gia đình có sự hiếu đễ, thuận hòa; trong xã hội có sự tận trung báo quốc, giữa con người có lòng tín nghĩa thủy chung, rộng hơn nữa là tình đồng bào đồng loại, đòi hỏi sự cảm thông chia sẻ. Thế nhưng có lắm kẻ không học được bài học khởi đầu là lòng biết ơn nên mới có hiện tượng “ăn cháo đá bát”, quên nghĩa đồng bào, bè bạn đã cưu mang cứu sống mình trong lúc hoạn nạn. Khi đã thoát hỏi hoạn nạn lại lấy ân làm oán như tên vô ơn kia. May thay có vị quan thông minh dạy cho hắn bài học về lòng biết ơn, nhưng tiếc rằng chỉ dạy ba chục roi thì quả là chưa đủ cho kẻ vô ơn thuộc bài.

Có một anh chàng thật thà quá đỗi cho nên nhiều người gọi anh là Chàng Ngốc. Chàng Ngốc khỏe mạnh, yêu đời và lao động giỏi. Chàng Ngốc nghèo khổ, không nhà không cửa, phải đi ở đợ cho một tên trọc phú, làm lụng quần quật suốt ngày này qua ngày khác. Thấy anh ta khỏe mạnh, dễ sai nên sau 5 năm, lúc đòi tiền công, hắn dỗ dành anh làm thêm 5 năm nữa. Lại 5 năm nữa trôi qua. Thấy anh đòi tiền công để về, trọc phú lại dỗ:
- Thầy trò mình quen biết đã lâu, chia tay nhau không nỡ. Thôi! anh cứ ở với em 5 năm nữa đi. Sau 5 năm nữa, em sẽ trả luôn cho anh cả 15 là ba nén vàng. Lúc đó thì anh sẽ trở nên giàu có.
Nghe bùi tai, anh lại đổ sức lực ra làm việc cho hắn thêm 5 năm nữa. Lần này hết hạn, anh nhất định đòi chủ trả công để về. Trọc phú dỗ mấy cũng không nghe, bèn mang ba nén vàng ra trả. Chàng Ngốc được vàng hí hửng cầm đi, không biết rằng đó là ba nén vàng giả mà trọc phú cố ý thưởng để cướp tiền công của anh ta. Khi có tiền vàng trong tay, Chàng Ngốc định bụng trẩy kinh, ngao du một phen cho thỏa lòng mong ước. Đi được mấy trạm anh gặp được người thợ bạc và làm quen. Người thợ bạc hỏi anh làm gì và đi đâu, anh không giấu giếm một tí nào hết, đưa cả ba nén vàng ra khoe. Người thợ bạc cầm vàng biết là vàng giả, nhưng thấy anh ngốc nghếch, mới nghĩ đến việc lợi dụng. Hắn bảo anh:
- Ở chốn kinh thành, trừ các nhà quyền quí không kể, còn những người như chúng ta cầm vàng rất khó mua bán. Sao anh không đổi ra bạc, đi đến đâu cũng tiêu được. Tôi sẵn có bạc đây, anh có muốn tôi đổi hộ cho, cứ một nén vàng ăn hai nén bạc. Muốn không?
Thấy có lý, Chàng Ngốc khẩn khoản nhờ đổi hộ. Không ngờ đấy chỉ là sáu miếng chì được đúc thành sáu thỏi rất khéo; anh vui vẻ cầm lấy và tiếp tục lên đường.
Đến một nơi khác, anh gặp người hàng giấy, anh làm quen và nhân vui miệng, anh kể rõ số bạc cùng ý định trẩy kinh cho người bạn mới này biết. Người hàng giấy nhìn thấy những thỏi bạc giả nhưng hắn đang cần chì, bèn gạ đổi một nghìn tờ giấy lấy sáu nén “bạc”. Hắn chỉ vào thứ giấy lụa dó và nói:
- Đây là “lụa đinh kiến” quý lắm. Anh cứ mang đến kinh thành mà bán, mỗi tờ lấy một quan tiền thì tha hồ mà lắm tiền.
Nghe bùi tai, Chàng Ngốc đổi ngay. Khi đi qua một trường học, anh thấy có mấy người học trò đang chơi một cái chong chóng làm bằng những mẩu giấy xanh đỏ rất đẹp mà anh chưa trông thấy bao giờ.
Anh chen vào xem và hỏi:
- Cái gì thế này?
- Đây là cái “thiên dịa vận”, dùng nó có thể biết được việc trời đất, mọi việc thế gian đều tỏ tường, việc gì cũng biết trước, quý không hết được.
Chàng Ngốc bèn gạ đổi một ngàn “lụa đinh kiến”.
Bọn học trò mừng rỡ, đổi ngay.
Đem cái “thiên dịa vận” đi, chàng khấp khởi mừng thầm, cho là sẽ có lúc mình làm cho mọi người kính phục. Qua cánh đồng rộng, chàng thấy một đám trẻ chăn trâu đang chơi một con niềng niễng lớn, có đôi cánh xanh biếc rất đẹp. Tò mò, anh dừng lại rồi xán vào xem. Bọn trẻ con không cho xem, chúng bịa ra để anh hốt:
- Đây là “ngọc lưu ly”, đeo vào người về mùa hè thì mát, về mùa đông thì ấm, quý vô cùng, chưa chắc đức vua có được.
Chàng Ngốc không ngờ lại có thứ của quí đến vua cũng khó có được, bèn đem cái “thiên địa vận” gạ đổi. Bọn trẻ thấy món đồ chơi đẹp thì bằng lòng ngay. Chúng bỏ con niềng niễng vào cái túi vải con, thất miệng túi lại và dặn anh:
- Lúc nào về đến nhà hãy mở ra xem, nếu không ngọc bay lên trời mất toi đó!
Được “ngọc lưu ly”, chàng dự định đưa lên kinh đô làm quà cho vua để được vào xem triều đình. Nhưng đến nơi, bọn lính gác Ngọ Môn không cho vào. Chàng Ngốc kể lể:
- Tôi đi ở 15 năm được ba nén vàng, rồi sáu nén bạc, rồi một ngàn lụa đinh kiến, rồi cái thiên địa vận mới đổi được ngọc lưu ly. Nay đem dâng vua sao không cho vào?
Một tên gian thần đi qua, nghe nói có ngọc lưu ly liền nảy lòng tham, nhận lời đem dâng lên vua, dặn anh chờ ở cửa. Tên gian thần này cầm cái túi, thấy có vật tròn tròn thì mừng thầm, bước vào qua cửa hoàng cung thì mở ra xem, định bụng sẽ chiếm đoạt. Bất ngờ con niềng niễng bay vụt đi mất. Chàng Ngốc nắm lấy bắt đền. Anh đấm cái trống ở cửa hoàng cung ầm ầm. Bọn lính xúm lại lôi và đánh, anh kêu khóc ầm ĩ. Thấy động, vua sai lính ra dẫn Chàng Ngốc vào hỏi đầu đuôi câu chuyện. Ngốc tâu:
- Tôi đi ở 15 năm được ba nén vàng, rồi sáu nén bạc, rồi một ngàn lụa đinh kiến, rồi cái thiên địa vận mới đổi được hòn ngọc lưu ly đem dâng vua. Nay có ông quan mở túi làm cho ngọc bay mất. Xin vua xử cho tôi.
Tên gian thần ra sức chối, song vua phán:
- Tên dân này đem hòn ngọc lạ dâng ta, đó là ý tốt. Để mua viên ngọc, hắn đã tốn bao nhiêu công sức tiền của. Vậy kẻ làm mất ngọc không những có tội với ta mà còn phải bồi thường cho người có ngọc đủ số vàng. Về phần ta, ta sẽ cho người có ngọc một chức quan nhỏ để nêu lòng trung nghĩa đối với ta.
Thế là tên gian thần phải bồi thường tất cả cho Chàng Ngốc. Tên trọc phú, tên thợ bạc và tên buôn giấy trước sau đều bị tù tội vì nhiều vụ lừa đảo không thoát.

Lời bàn:
Chàng Ngốc thắng kiện không phải nhờ tài năng mà nhờ ngốc gặp quan tham. Vua xử cho chàng ngốc thắng kiện, chỉ dựa vào lời khai của bên nguyên chứ không thấy tận mắt bên nguyên có ngọc. Vua lập luận theo kiểu mọi thứ ngon vật lạ thần dân đều đem dâng tặng vua và không kẻ nào dám nói dối ta để phải rơi đầu vì mắc tội khi quân phạm thượng. Đây là câu chuyện lãng mạn vào loại bậc nhất trong các câu chuyện lãng mạn của kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Ngốc quá hóa hay.

Đời nhà Nguyễn có một viên quan có tài xử đoán tên là Nguyễn Khoa Đăng. Ông là viên quan tốt, luôn luôn lo lắng đến việc giữ gìn cuộc sống yên vui cho dân lành. Ông đã đến trị nhậm ở hạt nào thì dân ở đấy mến phục, quí trọng như thần thánh. Tất cả các vụ kiện khi đã đến tay, dù khó đến đâu ông cũng tìm cách lần ra đầu mối và lần nào cũng giải quyết trọn vẹn. Dân miền Trung còn kể rất nhiều về tài xử kiện của ông.
Có lần, ông Nguyễn Khoa Đăng đến nhậm chức ở một huyện. Một hôm, có người dân đến cáo với ông rằng, không biết có kẻ nào oán thù mà đêm đến lẻn ra đồng phá nát cả một ruộng dưa. Bao nhiêu công lao chăm bón vun trồng, sắp đến ngày ăn quả, chỉ trong một đêm bị phá sạch sành sanh. Đau xót vì tiếc của, tiếc công, người dân đã đến kêu khóc với ông, xin được ông minh xét.
Ông Đăng theo ngay người ấy về ruộng dưa để thị sát. Tất cả các dấu vết còn lại chỉ nói lên được một điều là kẻ gian đã dùng thuổng xén đứt các ngọn dưa và dùng cán giằm nát hầu hết các gốc dưa. Kẻ gian rất khôn ngoan, bao nhiêu dấu chân, hấn đều cố ý xóa sạch. Ông hỏi người trồng dưa:
- Anh có ngờ ai thù oán mình không?
- Bẩm quan, con cũng có vài người trong làng mắc mớ nhau đôi chuyện lặt vặt, nhưng con không dám nghi ngờ cho ai cả.
Ông bắt người ấy kể tên mấy người ở xóm có chuyện đôi co và lập tức sai chức dịch đi thu hồi tất cả các thuổng trong xóm lại. Thuổng của nhà ai thì ghi tên, đánh dấu của nhà ấy vào cán. Đoạn ông đích thân khám kỹ từng chiếc cán thuổng một, nhặt riêng mấy cái khả nghi ra một nơi. Ông sai người lè lưỡi liếm trên mấy cái cán thuổng đó thì phát hiện ra một cái có vị nhân nhẫn đắng. Lấy một gốc dưa đập dập, vắt nước ra nếm thử thì chất đắng ấy của dưa cùng với chất đắng trên cán thuổng là một. Đến khi nhìn tên ghi trên cán thì đúng là tên của một người mà nguyên cáo khai là có xích mích với mình.
Người chủ thuổng được đòi đến. Trước tang chứng và lý lẽ đanh thép của quan, tên này không còn chối cãi vào dâu được, dành cúi đầu nhận tội. Ông bắt hắn phải đền hoa lợi ruộng dưa cho người kia, lại phạt lên gấp đôi để trừng trị thói ngầm hại người khác.
*
Lần khác, có một anh hàng dầu đặt gánh bán trong chợ. Trong lúc anh ta luôn tay đong dầu cho khách hàng thì có kẻ đã thừa dịp thò tay vào bị lấy trộm gần hết tiền. Mãi tới khi anh hàng dầu phát hiện ra bị nhẹ tênh thì tên ăn cắp đã biến đi đàng nào mất rồi. Anh ta nhớ tới một người mù hồi nãy quanh quẩn bên gánh của mình mà mấy lần anh ta đuổi cũng không chịu đi. Anh ngờ ngợ đoán đó là kẻ cắp bèn gởi lại gánh hàng cho người quen, rồi vội vàng đi tìm người mù lúc nãy. Bắt gặp người mù đang tha thẩn ở một góc chợ, anh túm lấy khăng khăng buộc tội ăn cắp cho y. Nhưng người mù cố hết sức cãi rằng mình tật nguyền đui mù thì có biết tiền ở dâu mà lấy. Anh hàng dầu không chịu nên hai bên xô xát đến nỗi tuần chợ bắt cả hai giải lên quan.
Trước công đường, ông Đăng bắt cả hai khai rõ sự tình. Người mù vẫn khăng khăng chối không nhận và đòi ông phải trị tội vu vạ người ngay của anh hàng dầu.
Ông Đăng hỏi người mù:
- Anh có tiền giắt trong người không?
Người mù đáp:
- Bẩm có. Nhưng đây là tiền của con mang theo.
- Anh cứ đưa ra đây, của ai rồi sẽ biết.
Người mù phải móc tiền trình lên quan. Ông Đăng sai lính mang ra một chậu nước rồi bỏ tất cả số tiền vào chậu thì thấy trên mặt nước có váng dầu nổi lên. Tất cả mọi người đều chứng kiến chuyện này, thành thử người mù kia không đường chối cãi, đành phải chịu nhận tội đã ăn cắp.
Tưởng mọi chuyện đã rõ ràng, nhưng quan còn nói thêm:
- Khoan đã, chưa hết đâu. Tội ăn cắp chỉ là một. Còn tội lừa đảo nữa. Nếu mi mù tịt thì làm sao mà biết được tiền của người hàng dầu bỏ trong bị, cất trong thùng mà lấy được? Đúng là anh giả mù. Lính đâu! Bắt nó nọc ra đánh cho rõ đau, kỳ cho bao giờ nó mở mắt ra mới thôi.
Chỉ mới nghe tiếng dạ ran của lính lệ và tiếng roi vút đen đét, người mù ấy đã vội mở to mắt, sụp lạy giữa công đường. Hắn phải thú tội ngay đúng như lời quan truyền bảo.
*
Một hôm khác, có một người buôn giấy đến trình với quan rằng, vừa rồi anh ta có nghỉ trọ ở làng Hồ Xá một đêm và bị trộm lấy mất cả gánh giấy. Ông Đăng hỏi rõ nguồn cơn, sai người đi do thám liền trong mấy ngày mà không có kết quả, ông bèn thân hành đến tận nơi nghĩ cách tra xét. Đến Hồ Xá, ông lệnh triệu tập dân chúng sở tại và mấy làng quanh đó lại truyền:
- Trên tỉnh vừa sức về bắt các xã thôn mỗi một người không kể nam phụ lão ấu phải làm ngay tờ khai tên tuổi, quê quán cho minh bạch. Hạn trong năm ngày, chức dịch làng nào thu lại tờ khai của làng ấy đem lên huyện nộp.
Lệnh vừa ban ra làm cho mọi người dua nhau đi mua giấy. Giá giấy ở chợ cứ thế lên vùn vụt.
Lúc bấy giờ tên trộm lấy được gánh giấy nhưng chưa có nơi tiêu thụ nên còn giấu trong nhà. Hắn nghe tin giá giấy lên cao, mừng rơn nên vội vàng đem một số ra chợ bán. Hắn không ngờ ông Đăng cho người chờ sẵn hắn từ lâu. Thế là trộm ta bại lộ. Ông Đăng xử phạt nó vừa phải đền tiền gánh giấy cho người lái buôn, vừa phải đền tiền cho dân các làng vì đã mất tiền kê khai tên tuổi.
*
Khi Nguyễn Khoa Đăng làm tri huyện ở một huyện nọ, có người đến cáo với ông là mình có một con trâu bị ai đó lén chặt đứt mất đuôi. Ông hỏi:
- Anh có nghi cho ai không?
- Bẩm quan lớn, con cũng có ngờ cho một người hàng xóm vì trước đây hai nhà có chuyện tị hiềm.
Nguyễn Khoa Đăng nghĩ ngợi một lát rồi nói nhỏ vào tai người ấy:
- Ta cho phép anh về cứ lẳng lặng mổ thịt trâu mà ăn, đừng trình làng mà cũng đừng nói là quan bảo.
Phép nước bây giờ rất nghiêm, ai tự tiện giết trâu bò, thậm chí hàng xóm biết người giết trâu bò mà không cáo giác cũng đều bị phạt nặng vì trâu bò được xem là công cụ chính để sản xuất.
Tên chặt trộm đuôi trâu thấy lại có cớ để hãm hại tiếp người mà hắn thù hằn nên vội vàng lên báo quan. Quan sai giam hắn lại để tra hỏi. Trước những khí cụ nhục hình và các lời buộc tội đanh thép, sắc sảo của quan, hắn đành phải cúi đầu nhận tội.
*
Nguyễn Khoa Đăng lại được đổi đi trấn nhậm một hạt miền núi. Vùng này nổi tiếng là nơi có nhiều trộm cướp nhà nghề. Triều đình và các quan trước ông phải bó tay vì không tài nào trị nổi. Nhà vua hy vọng đức độ và tài năng của Nguyễn Khoa đăng có thể phủ dụ được vùng này.
Nguyễn Khoa Đăng sai một số người thân tín di dò la hành tung từng tên cướp một, ghi chép đầy đủ chứng cứ tội trạng từ trước đến giờ. Hồ sơ thu thập đầy đủ nhưng ông vẫn giả như chưa hề biết gì. Trong thời gian đó, bọn cướp vẫn ngang nhiên hoành hành khiến nhiều người tỏ ra nghi ngờ khả năng trị dân của ông. Song ông vẫn mặc kệ.
Một hôm di hành qua làng nọ, Nguyễn Khoa Đăng thấy bên vệ đường có một hòn đá lớn, chân hương cắm chi chít xung quanh. Ông hỏi dân địa phương, họ đáp:
- Đây là ông Mốc, ngài thiêng lắm. Ai cầu khẩn điều gì cũng đều được linh ứng.
Ông nghe vậy chợt nghĩ một mẹo, liền họa theo:
- Phải thế thì ta tới cầu ngài giúp ta trừ yên trộm cướp để bớt hại cho dân chúng mới được.
Nói rồi ông bước tới hòn đá, một mình khấn khứa hồi lâu. Trở ra ông nói với mọi người:
- Ngài nói vài ngày nữa rước ngài về, ngài sẽ vạch mặt tất cả bọn gian phi trong toàn huyện.
Trở về, ông sai người bí mật đào hầm ở giữa sân công đường, cho người thân tín xuống nấp ở dưới đó. Sáng hôm sau, ông cho lính mang vàng hương đi rước hòn đá về đặt trên mặt hầm. Trước tất cả công chúng, Nguyễn Khoa Đăng dõng dạc hỏi đá:
- Ta nghe đồn thần đá rất linh thiêng, “hữu cầu tất ứng”. Nay ta vâng mệnh hoàng đế đến đây trấn nhậm, nhưng thấy trong huyện có nhiều trộm cướp nhiễu hại dân cư. Vậy ta thỉnh thần về đây để mách hộ ta truy tầm kẻ phạm pháp. Nếu có công, ta sẽ tâu xin triều đình phong tặng.
Đá lặng im, không trả lời. Hỏi mãi, đá vẫn một mực làm thinh. Nguyễn Khoa Đăng giả bộ quát lớn.
- Hay là đá đồng lõa với bọn phạm pháp? Lính đâu, hãy tra tấn cho nó khai ra mới thôi.
Lệnh truyền ra; hàng chục lính lệ dùng roi hè nhau quất túi bụi vào hòn đá. Dăm bảy chiếc roi đã bị gãy giập, đá vần chưa chịu mở miệng. Chỉ thấy bọn lính quát tháo, hò hét vang cả công đường. Bấy giờ mọi người nghe tin quan khảo đá nên tò mò kéo đến xem đông như đi hội. Họ căng thẳng và nghi ngờ chờ đợi. Mãi một hồi lâu, tự dưng đá bật ra tiếng kêu khóc, xin dừng tay lại để khai. Thế rồi, đá lần lượt khai và vạch tội từng tên cướp một. Mỗi lần đá khai ra tên nào, quan sai lại mục viết ngay trát, giao cho lính đã chực sẵn đi bắt ngay lập tức. Suốt ngày hôm đó bắt được ba mươi tên cướp kỳ cựu. Khi cả bọn bị giải một lô về đến dinh, chúng hết sức kinh ngạc vì không ngờ sự việc xảy ra như thế. Chúng đều tin rằng, chỉ có thần đá linh thiêng mới biết rành rọt các tội trạng của mình, nên không chờ đợi tra khảo, đã cúi đầu nhận tội.
Vậy là cả một vùng trộm cướp đã được yên. Dân chúng trong vùng ai cũng phục tài quan huyện.

Lời bàn:
Cái thói hại ngầm người khác bằng cách phá hoại hoa màu thường xảy ra ở nông thôn. Vụ việc rất khó tìm ra thủ phạm vì thiếu bằng chứng hoặc vì sự quan liêu, coi thường lợi ích chính đáng của dân mà không tiến hành điều tra đến nơi đến chốn của các bản chức có thẩm quyền. Khen thay vị quan tài giỏi Nguyễn Khoa Đăng biết yêu dân, lo lắng cho dân, đến tận ruộng dưa để tìm hiểu vụ việc và có phương pháp điều tra thông minh, phát hiện thủ phạm kịp thời chính xác. Trong điều kiện xã hội hiện nay, thì cách điều tra và kết luận của Nguyễn Khoa Đăng cũng được coi là hết sức khoa học và chính xác, cần học tập. Vị đắng trên cán thuổng trùng hợp với vị đắng của dưa là chứng cứ pháp lý gián tiếp buộc tội người chủ cái thuổng ấy. Duy có điều khác là ngày nay không cần phải cho người lè lưỡi liếm thử vị đắng của dưa trên cái thuổng mà có thể cho làm xét nghiệm.
Cách truy tìm chứng cứ như Nguyễn Khoa Đăng là hết sức tài tình. Trong điều kiện khoa học điều tra lúc ấy mà làm rõ các vụ án như vậy thì quả là tài giỏi. Nhưng cái đáng quý thất của quan là tấm lòng vì nước vì dân. Chỉ có tấm lòng yêu nước thương dân vô bờ mới có thể suy nghĩ và sáng tạo ra cách giải quyết vấn đề như vậy. Nếu cứ “sống chết mặc bay, tiền thầy bỏ túi” thì dù sự việc rõ ràng quan cũng tìm không ra chứng cứ - vụ án không thể phá.
Tất cả các phương pháp mà Nguyễn Khoa Đăng dùng để điều tra, rất đáng để chúng ta học tập. Bởi lẽ tính khoa học của các phương pháp ấy vẫn còn nguyên giá trị thực tiễn cho đến ngày nay.

Cả làng Hạ mấy hôm nay cứ ầm ĩ lên vì câu chuyện vừa xảy ra ở nhà Khán Tộ. Chẳng biết bói toán thế nào, động mồ động mả ra sao mà Khán Tộ cho cải táng lại mộ của vợ lão đã chết cách đó mấy năm? Chuyện lạ là khi quật mộ lên thì thấy áo quan rỗng tuếch. Không ai hiểu ra làm sao cả. Người ta bàn tán về chuyện di hài vợ Khán Tộ bị mất không để lại một đốt xương, một mẩu vải nào. Cuối cùng, người ta chỉ đoán già đoán non chắc nhà Khán Tộ có chôn của nả gì đó.
Trong khi đó thì Khán Tộ không hề tỏ ra chút gì ngạc nhiên. Có điều ai hỏi hắn về chuyện này thì không lúc nào hắn mặn mà bắt chuyện. Thỉnh thoảng, chỉ thấy hắn đánh tiếng dọa dẫm bâng quơ:
- Phen này thì có thằng mất nghiệp với ông!
Một vài ngày sau, người ta thấy Khán Tộ sắp xếp ô tráp hí hứng lên huyện. Hắn phát đơn kiện viên thư lại họ Đào đã quyến rũ vợ hắn.
Trước công đường, quan huyện gọi cả Khán Tộ lẫn viên thư lại họ Đào đối chất. Khán Tộ cáo rằng vợ của họ Đào chính là vợ của hắn cách đây ba năm. Ba năm trước đây họ Đào nghèo hèn có đi làm thuê ở làng Hạ và đã chim chuột để tìm cách cướp vợ Khán Tộ. Một lần vợ hắn bị chồng phát giác việc xấu xa này nên nhân lúc chồng nóng nảy đánh cho mấy bắp cày đã lăn ra giả chết, rồi tìm cách theo trai. Khán Tộ trình lên quan cả tờ hôn thú, có ghi tên tuổi của mình và vợ - chính là vợ họ Đào hiện nay, và đòi quan huyện phải bắt họ Đào trình hôn thú.
Họ Đào không có hôn thú, không biết trình khai thế nào. Thế là quan xử cho Khán Tộ được kiện. Họ Đào phải trả vợ cho Khán Tộ và phải nộp phạt nặng vì tội “quyến rũ vợ người”. Quan hạn trong vòng mười ngày, họ Đào phải bàn giao tài sản, trả vợ, còn bản thân thì phải sung vào lính. Họ Đào một mực khóc lóc, kêu oan nhưng quan không nghe. Quan cho Khán Tộ về nhưng giam họ Đào lại và cho bắt luôn cả Đào Thị, niêm phong nhà cửa lại.
Vợ chồng họ Đào gặp tai nạn bất ngờ không biết kêu ai. Anh chồng cố nài xin quan cho vợ chồng gặp nhau lần cuối cùng trước khi chia tay. Quan huyện thương tình đồng ý nhưng bắt hai người đứng ngay ở công đường mà trò chuyện. Vợ chồng họ Đào gặp nhau khóc lóc thảm thiết. Đã đến lúc phải chia tay nhưng họ vẫn quyến luyến không muốn rời nhau, chị vợ mấy lần ngất đi, tỉnh lại cứ muốn đập đầu tự sát. Nhìn thấy cảnh thương tâm đó, mọi người trong dinh quan đều không thể cầm lòng. Chẳng là viên thư lại họ Đào xưa nay vẫn được lòng mọi người trong dinh quan nên ai cũng mến. Ngay cả quan huyện cũng chưa hề quở trách họ Đào vì một công việc gì. Đến nay gặp phải chuyện này, chính quan cũng lấy làm tiếc Nhìn cảnh chia tay mủi lòng đó, quan huyện ngẫm nghĩ: “Có lẽ ta xứ thiên về lý quá chăng? Trong chuyện này chắc còn ẩn tình gì đây, cần phải xem xét lại.” Nghĩ vậy, nhưng quan vẫn không thay đổi lệnh với vợ chồng họ Đào. Ông chỉ cho người canh chừng để tránh chuyện vợ chồng ấy liều thân. Trong lúc ấy ông cho gọi một người tin cẩn đến rỉ tai dặn cứ làm như thế... như thế...
Lại nói Khán Tộ thắng kiện trở về không tốn kém xu nào nên lập tức cho mổ lợn ăn khao. Hắn phấn chấn ra mặt vì tự dưng được hưởng cả một gia tài, lại thêm được một người về phục dịch cho nhà hắn. Hắn kiện vụ này không phải chỉ vì người vợ đã chết của hắn mà còn vì muốn chiến gia tài của họ Đào mà hắn tin rằng có thể cướp được. Đúng như Khán Tộ dự liệu, hắn đã được keo này. Vậy thì tội gì không mở tiệc ăn khao?
Bà con họ hàng xúm đến mừng Khán Tộ. Mặt Khán Tộ đã sẫm đi vì rượu. Y cười nói ầm ĩ không còn giữ gìn gì nữa cả. Chính trong lúc bốc đồng nhất, Khán Tộ đã nói ra toàn bộ câu chuyện. Hắn nói là hắn thừa biết viên thư lại họ Đào ăn ở với vợ hắn suốt ba năm nay nhưng bây giờ mới đi kiện là muốn chiếm gia tài, chứ hồi đó họ Đào nghèo kiết xác thì hắn cần quái gì.
Trong bữa rượu ấy, có một người buôn tơ mới đến làng này nhưng cũng được Khán Tộ mời dự tiệc. Khán Tộ vì quá phấn chấn nên càng tỏ ra dễ dãi, hào phóng. Còn người lái buôn thì miệng cũng nhanh nhẩu ca ngợi tài của Khán Tộ một cách nhiệt thành. Để góp cho cuộc vui, anh ta còn kể ra một vài mẹo vặt của nghề buôn bán. Lúc đã ngà ngà say, anh ta tự nhận rằng mình cũng đã đi lại nhiều nơi, nhưng chưa thấy ai mưu mẹo, giỏi giang như Khán Tộ. Thế là được đà Khán Tộ tuôn ra từ đầu tới cuối vụ kiện vừa rồi.
Theo lời Khán Tộ thì hơn ba năm về trước, họ Đào là một thư sinh đẹp trai, học giỏi, chỉ phải cái rất nghèo. Thường ngày, họ Đào vẫn cắp sách theo học với một ông đồ ở làng bên nhưng vẫn phải đi làm thuê, làm mướn để kiến tiền đổi gạo nuôi thân. Cuộc sống của họ Đào khá túng thiếu và vất vả. Nhưng họ Đào vẫn kiên nhẫn chịu đựng cuộc sống ấy suất năm sáu năm ròng, mặc cho nhiều người khinh khi, cười chê. Ở chỗ làng họ Đào đến học, có một cô con gái con nhà khá giả yêu anh ta và cũng được anh ta yêu lại. Hai bên có tình ý với nhau như vậy cũng được vài năm. Họ Đào đã mượn mối đến dạm hỏi cô gái làm vợ nhưng bố mẹ cô gái chê anh ta nghèo, không gả. Cha mẹ cô bảo với người mối:
- Nhà anh ấy có một mình mà kiếm ăn còn chật vật, làm sao nuôi nổi vợ con? Con gái tôi về chỉ làm cho anh ta thêm bấn.
Người mối cũng đã cố thuyết phục:
- Anh ta có chí, lại học giỏi, con gái ông bà lấy anh ta thì chẳng mấy mà thành bà nọ, bà kia.
- Nếu thế thì hãy đợi lúc ngựa xe võng lọng trở về hẵng hay!
Thấy thái độ của bố mẹ cô gái như vậy, họ Đào vừa giận vừa thẹn. Anh nghĩ bụng, phải ra đi quyết chí lập cho được công danh mới trở về cho cha mẹ nàng không dám giở giọng khinh bạc với mình nữa. Nghĩ vậy, anh lần mò ra tới kinh đô. Ở đây, anh vẫn vừa làm thuê, vừa ra sức học hành. Anh đi thi và đỗ luôn cử nhân.
Hôm vinh quy về làng, họ Đào lòng mừng khấp khởi. Anh nghĩ: “Nhất định bố mẹ cô ta vui lòng gả con cho mình và phải hối hận về những câu nói khinh bạc trước đây”. Nhưng thật không ngờ, khi anh đến chào thầy học cũ thì gặp người cho biết, sau khi anh bỏ làng đi, cô gái ấy đã bị cha mẹ ép gả cho một người trong làng, mặc dù cô không ưng thuận và có bụng đợi anh. Nghe nói, chàng họ Đào buồn rầu. Anh bỏ dự định đến nhà cha mẹ người yêu, cũng chẳng muốn đến nhà người yêu nữa. Nhưng anh không dứt được ý muốn gặp lại người yêu. Vì vậy mà họ Đào không chờ sự bổ dụng của nhà Vua, chán hết mọi thứ nên anh chỉ xin làm chân nha lại tại huyện nhà để sống đạm bạc nốt những ngày còn lại.
Một ngày, họ Đào có việc đi công cán, giữa đường bất ngờ gặp lại người yêu ngày xưa. Hai người đứng lại hàn huyên. Họ bày tỏ nỗi đau khổ và éo le của duyên phận. Khi chàng họ Đào từ giã, cô gái gạt nước mắt đứng nhìn theo. Nàng đâu ngờ rằng, từ đằng xa người chồng của mình đã nhìn thấy cảnh trò chuyện vừa rồi và cơn ghen của hắn bốc lên bừng bừng. Khi nàng vừa đến nơi, hắn lấy cớ đưa cơm chậm chạp, xông lại gây sự. Nàng có nói lại hắn mấy câu, thế là cơn giận nổi lên, không đợi tìm hiểu phải trái, hắn tháo ngay bắp cày quật vào người vợ. Không ngờ phạm vào chỗ hiểm, người vợ gục xuống bất tỉnh nhân sự. Hắn lo sợ, lén lút vực vợ về nhà nói dối là ngộ cảm rồi sau đó cử hành chôn cất, khiến cho không một ai ngờ vực.
Buổi chiều hôm đó, họ Đào quay về, qua làng người yêu thì nghe kèn trống đám ma. Anh ta hỏi thăm biết được tin người yêu chết đột ngột nên không ngăn được kinh ngạc và thương cảm. Lập tức trở về nhà, họ Đào làm một cỗ cúng, chờ đến đêm thật khuya, đem đến cúng ở mộ người yêu. Vô cùng thương cảm người tình, trong lúc cuồng nộ, họ Đào dùng hết sức mình đào ngôi mộ, cạy nắp quan tài để nhìn người yêu. Giữa đêm lạnh lẽo, anh ôm chặt xác nàng và khóc cho số phận hẩm hiu... Bỗng họ Đào thấy một sự lạ. Cô gái trong tay anh sống lại dần dần. Anh định thần. Đúng là người yêu của anh còn sống. Đúng rồi, đúng là nàng chỉ bị đánh ngất lịm đi, nhưng chồng nàng quá sợ hãi, sợ bị quy vào tội giết người nên vội khâm liệm đem chôn cất sơ sài. May mà họ Đào bới mộ lên và khí lạnh ban đêm làm cho nàng dần dần tỉnh lại...
Họ Đào mừng rỡ vô cùng, đắp mộ lại như cũ rồi vực người yêu về nhà hết lòng chạy chữa. Khi nàng đã trở lại bình thường, anh họ Đào bèn bí mật đưa người yêu đến chỗ làm và hai người trở nên vợ chồng không cheo cưới.
Khán Tộ cũng như người làm không ngờ người chết được cứu sống lại. Gần một năm ròng, Khán Tộ vẫn giỗ cúng theo tục lệ. Hắn vẫn giữ gìn vì sợ bị phát giác chuyện giết vợ. Nhưng một lần tình cờ theo một dám hội chùa trong vùng, Khán Tộ gặp một bà có vẻ quý phái nhà quan, nét mặt hao hao giống người vợ cũ. Hắn lấy làm lạ, vội đuổi theo để nhìn cho kỹ. Đứng nấp ở cổng chùa, Khán Tộ thấy người ấy từ mặt mũi, vóc dáng, cho đến giọng nói, dáng đi, quả đúng là vợ cũ của mình. Hỏi thăm, hắn còn biết chồng nàng không phải ai xa lạ mà chính là người học trò họ Đào. Bây giờ vợ chồng họ Đào đã bắt đầu ăn nên làm ra.
Khán Tộ nghi nghi hoặc hoặc vì chính hắn đã tự tay chôn vợ hai năm rõ mười mà bây giờ nàng lại sống đàng hoàng như thế. Chắc chắn có sự lường gạt chi đây? Thế là trở về làng, hắn lẳng lặng một mình đi thăm mộ vợ. Khi biết mình mới là kẻ bị lừa, hắn tức điên lên. Hắn nghĩ ngợi rất lâu, cuối cùng tìm ra một kế. Hắn nén lòng chờ tiếp mấy năm liền, mãi đến khi cơ ngơi nhà họ Đào đã thật khá lên đúng như hắn tính toán, mới phát đơn kiện.
*
Sau mười ngày theo hạn quan huyện đã định, Khán Tộ ăn mặc chỉnh tề, biện một lễ hậu lên tạ quan để nhận tài sản và vợ. Nhưng thật không ngờ, hắn vừa ló mặt vào công đường đã bị quan sai trói lại Trước tất cả mọi người, Khán Tộ đã nghe người buôn tơ tố cáo tất cả những việc mà hắn đã kể trên chiếu rượu hôm nào. Nghe nhân chứng nói xong, quan huyện mới phán:
- Khán Tộ không những mất vợ mà còn bị án khổ sai chung thân vì tội đã sát vợ và lén lút đem chôn có đầy đủ tang chứng, lại âm mưu chiếm đoạt tài sản của người. Việc làm đã do tội nhân tự khai ra. Vợ cũ của Khán Tộ và họ Đào vô tội và được phép thành vợ chồng vì họ Đào có công cứu thoát người chết. Gia cư tài sản của Khán Tộ một nửa cho Đào thị, một nửa sung công.
Thế là anh chàng họ Đào được kiện.

Ngoài đường không có đèn. Tối đến quan Phủ Doãn đi vấp phải người ta, lấy làm giận lắm. Sáng mai, quan ra yết thị: “Ai đi đêm phải cầm đèn”. Đêm hôm ấy quan đi, lại vấp phải một người. Quan quở:
- Ngươi không đọc yết thị à?
Người kia đáp:
- Bẩm có đọc.
- Thế sao người không thắp đèn?
- Bẩm, trong yết thị chỉ thấy nói phải cầm đèn, chứ không thấy nói phải cắm nến.
Quan Phủ Doãn về, sáng hôm sau lại ra yết thị: “Ai đi đêm phải cầm đèn, trong đèn phải cắm nến”.
Đêm hôm ấy quan đi, lại vấp phải một người.
Quan lại quở:
- Đi đêm sao không có đèn, có nến?
Người kia đáp:
- Bẩm, tôi có đủ dèn, đủ nến ạ?
- Thế sao ngươi không thắp lên?
- Bẩm, vì trong yết thị không thấy nói đến thắp nến.
Quan Phủ Doãn về, sáng hôm sau lại ra yết thị: “Ai đi đêm phải cầm đèn, trong đèn phải cắm nến, nến phải thắp”.
Nhưng lại một hôm, nửa đêm, quan đi lại vấp phải một người có đèn, có nến nhưng nến đã tắt.
Quan lại quở. Người kia nói:
- Bẩm, trong yết thị không thấy nói hết cây nến này, phải tiếp cây nến khác ạ.

Lời bàn:
Đây là câu chuyện lãng mạn nhưng có ý nghĩa thực tiễn rất cao. Hiện nay, nhiều văn bản pháp luật đã ban hành còn nhiều thiếu sót, phải sửa đi sửa lại nhiều lần nhưng vẫn chưa hoàn chỉnh. Chỉ đến khi đi vào thực hiện mới phát hiện ra thiếu sót Một văn bản quy phạm pháp luật hay áp dụng pháp luật mà không đầy đủ thì tạo sơ hở cho một số người biết tận dụng để trục lợi, còn đa số nhân dân thì bị gây khó dễ vì sự không rõ ràng của văn bản.
Phải gặp nhiều người dân cãi lý như thế thì quan Phủ Doãn mới tiến bộ hoặc nếu không thì bị thay thế.