Thời Tam quốc có ba anh em Lưu, Quan, Trương kết nghĩa ở vườn đào, thề cùng đồng tâm hiệp lực để cứu người khốn, giúp kẻ nguy; trên báo đền nợ nước, dưới giúp đỡ cho dân, tuy không sinh cùng năm cùng tháng cùng ngày nhưng chỉ nguyện ước chết cùng năm cùng tháng cùng ngày. Thế rồi họ cùng ra đi đánh giặc Khăn Vàng, lập được nhiều chiến công, nhưng không được khen thưởng và ban chức vì họ không có thầy chú đỡ đầu. Một ngày kia, trong lúc vô tình, Lưu Bị than vãn với Trương Quân là mình có công mà không được ban thưởng gì. Trương Quân lập tức vào chầu tâu lại với vua và nhờ đó Lưu Bị được bổ nhiệm làm quan úy ở huyện An Hỷ, phủ Trung Sơn.
Làm quan được bốn tháng, Lưu Bị không tơ hào một tí gì của dân, trong hạt trị hạ ai cũng lấy làm cảm phục. Thế rồi một hôm bỗng dưng triều đình giáng chiếu xuống rằng: “Những người có công đánh giặc mà làm trưởng lại, bây giờ nên thải bớt đi”.
Lưu Bị nghi mình cũng ở trong số phải thải ra ấy. Trong lúc còn đang nghi hoặc, thì có quan thanh tra tên là Đốc Bưu đến huyện mình.
Lưu Bị thân hành ra khỏi thành đón rước. Lúc gặp Đốc Bưu chào một cách rất tôn kính. Bưu ngồi trên ngựa, cầm roi phe phẩy đáp lễ.
Quan, Trương thấy vậy tức quá. Khi đến chỗ quán dịch (nhà để tiếp các quan to đi qua), Đốc Bưu ngất ngưởng ngồi trên cao; Lưu Bị đứng hầu dưới thềm mấy trống canh, Bưu mới hỏi:
- Chớ thầy huyện úy do chân gì xuất thân?
Lưu Bị đáp:
- Tôi là dòng dõi Trung Sơn Tĩnh Vương. Từ khi ở quận Trác, dẹp giặc Khăn Vàng, lớn nhỏ đánh hơn ba mươi trận. Hơi có công một chút, cho nên được cất làm chức này.
Đốc Bưu thét to lên rằng:
- anh trá xưng là hoàng thân, kể công trạng hão gì? Hiện bây giờ triều đình giáng chiếu xuống để trừ bớt những đồ ô quan nhũng lại như anh đó.
Lưu Bị dạ dạ vài tiếng rồi rón rén lẻn ra.
Về đến huyện, Lưu Bị bàn với nha lại.
Lại nói:
- Đốc Bưu chẳng qua chỉ vòi tiền đó mà thôi.
Lưu Bị nói:
- Ta không tơ hào của dân tí nào, lấy đâu mà cho nó.
Hôm sau, Đốc Bưu bắt ép một người huyện lại, buộc họ vu khống rằng quan huyện hại dân. Lưu Bị mấy phen đi lại để vào kêu van, bận nào cũng gặp phải lính canh không cho vào.
Một bữa, Trương Phi buồn bực uống vài chén rượu để giải trí. Chén xong rồi cưỡi ngựa đi chơi. Đi qua quán dịch, thấy năm sáu mươi ông già đứng ở trước cửa kêu khóc.
Trương Phi thấy vậy dừng cương ngựa lại hỏi cớ làm sao, thì các cụ ông nói rằng:
- Đốc Bưu cố ép người huyện lại để hại Lưu hoàng thúc Chúng tôi đến để kêu oan cho ông ấy, không được vào thì chớ, lại bị quân canh cửa đuổi đánh.
Trương Phi giận quá, mắt tròn trừng trợn, hàm răng nghiến rít lại, vùng nhảy ngay xuống ngựa, đi thẳng vào quán dịch; những quân canh cửa ngăn lại không được. Trương Phi xông thẳng vào hậu đường, thấy Đốc Bưu đương ngồi trên sảnh, người huyện lại bị trói dưới đất. Trương Phi quát lên rằng:
- Thằng mọt dân kia! anh có biết ta là ai không?
Bưu chưa kịp trả lời, Trương nắm ngay tóc, lôi tuột ra ngoài quán dịch, đem trói chặt vào cái cọc buộc ngựa, bẻ một cành liễu, rồi cứ hai bên mông Đốc Bưu đánh mãi, đánh kỳ sái cánh, một lúc gảy cả thảy mười mấy cành dương liễu.
Lưu Bị đang khi buồn bã, nghe có tiếng xôn xao ở cửa huyện, hỏi đầy tớ việc gì. Đầy tớ nói rằng:
- Trương tướng quân trói một người nào ở cửa huyện đánh đau.
Lưu vội vàng ra xem, lại gần trông, ngỡ là ai, hóa ra chính quan thanh tra bị trói.
Lưu hỏi Trương:
- Cớ làm sao thế?
Trương nói:
- Thằng giặc hại dân, chẳng đánh cho chết để làm gì?
Bưu thấy quan huyện ra, trăm nghìn van lạy:
- Ông Huyền Đức ơi! Cứu tôi với!
Lưu Bị vốn là người nhân từ, vội vàng thét ngay Trương Phi dừng tay lại. Đương lúc ấy, Quan Công ở đâu vừa đến, nói với Lưu Bị rằng:
- Huynh trưởng làm nên bao nhiêu công nghiệp, triều đình mới thí cho chức huyện úy này. Bây giờ để nghĩ rằng, cái bụi gai này không phải là chốn loan hoàng đậu. Thôi thì ta giết quách nó đi, bỏ phăng chức quan chức đó mà đi về, kiếm kế viễn đại khác còn hơn.
Lưu Bị bèn đem cả ấn thụ treo vào cổ Đốc Bưu rồi mắng nó rằng:
- Như anh là thằng mọt dân, đáng lẽ em giết đi mới phải, nhưng em tha cho anh làm phúc. Ấn dây, thụ đây, em trả cho chúng bay, em đi.
Đốc Bưu khỏi chết, lập tức đi cáo với quan thái thú Định Châu. Bọn quan lại sai người đi tìm bắt ba anh em Lưu, Quan, Trương.

Lời bàn:
Xưa nay, theo thói thường, nghe quan thanh tra đến là kẻ bị thanh tra sợ tái mặt, lo giết bò, mổ lợn làm tiệc đãi đằng, chứ có mấy ai dám đánh quan thanh tra bao giờ. Quan thanh tra Đốc Bưu bị đòn là vì tham mà dại. Quan thanh tra mà muốn kiếm ăn thì chỉ có cách chia lại của bọn tham nhũng, chứ gặp quan thanh liêm mà ép họ cho ăn thì chỉ có cách ép ra nước... chứ lấy gì mà chung. Gặp phải quan liêm như Lưu Bị, không tơ hào của dân thì lấy gì cho Đốc Bưu? Nhưng làm quan như Lưu Bị thì chẳng mấy chốc bị thanh tra ra lắm tội và mất chức quan là cái chắc.
Vì sao mà thanh tra là ra tội?
- Một là, làm quan thì phải hành xử nhiều việc, dù có liêm chính, công tâm tài giỏi cỡ nào cũng gặp phải cái sai. Thanh tra mà soi mói thì tất ra chỗ sai ấy, nó cũng giống như thức ăn mua ngoài chợ, đem soi kính hiển vi thì thế nào cũng tìm ra chút bụi bặm, tạp chất hoặc vi trùng. Thanh tra cũng vậy. Hễ cứ hạch sách, soi mói là thế nào cũng tìm ra chuyện.
- Hai là, làm quan thì tất có người đem của nhét vào mồm. Dù không muốn ăn, không đòi hỏi cũng có kẻ đem dâng của ngon vật lạ để trục lợi, cầu xin. Ban đầu còn ngượng không dám nhận nhiều, chỉ nhận đáp lễ nhưng sau quen dần, không có quà cáp thấy thiếu. Mà đã ăn thì làm việc thiên vị, để lại nhiều sơ hở, tất phải sợ thanh tra.
Bởi vậy, xưa nay nghe thanh tra đến thì ngoài mặt làm vui đón tiếp nhưng trong bụng buồn lo nơm nớp.
Lưu Bị tuy không phạm vào trường hợp thứ hai nhưng cũng e có thể phạm vào trường hợp thứ nhất nên cũng phải lễ phép với quan thanh tra để khỏi phiền phức. Cứ tưởng rằng mình liêm chính chẳng sợ thanh tra, chỉ cần lễ phép là đủ. Ai dè, gặp quan thanh tra Đốc Bưu chỉ cần tiền chứ không cần liêm chính nên Lưu Bị mới mất chức.
Thời buổi loạn lạc, quyền bính nằm trong tay bọn Thập thường thị thì tất sản sinh ra toàn loại quan thanh tra Đốc Bưu.
Người ta thường bảo: Nóng tính làm hỏng việc. Thế mà Trương Phi nhờ tính nóng mà làm đặng cái việc “không nóng không dám làm”. Do vậy biết nổi giận đúng lúc cũng là điều cần thiết trong xử thế.

Ngày xưa, có một người trẻ tuổi tên Nhốp có tài nhìn mặt đoán người. Cứ mỗi khi nhìn vào mặt một người là anh biết ngay người ấy lành hay dữ. Gặp phải thời loạn lạc, trộm cắp nổi lên như rươi, các quan lại không sao dẹp nổi. Một phần vì bọn trộm rất xảo quyệt, xóa sạch các dấu vết sau mỗi lần ăn trộm. Nhà vua cũng thấy khó khăn trong việc trừ khử bọn đạo tặc để yên dân. Trộm cắp cứ mỗi ngày mỗi tăng, hoành hành như chỗ không người. Vua bèn triệu tập các quần thần để bàn kế dẹp yên nạn trộm cắp. Có vị quan tiến cử một chàng trẻ tuổi cho nhà vua, đề nghị nhà vua phong chức và cho chàng toàn quyền hành xử trong việc trừ khử bọn trộm cướp. Nhà vua thuận tình, hạ chiếu chỉ mời Nhốp vào triều, giao cho chàng nhiệm vụ bắt trộm cướp.
Nhốp xin nhà vua cho mình được tuyển chọn một số quân lính khỏe mạnh, có võ nghệ cao cường. Thế rồi chàng dẫn quân lính, đóng giả thường dân đi khắp các chợ búa, ngõ ngách của các miền từ thôn quê tới thành thị. Mỗi khi đến vùng nào là Nhốp chăm chú quan sát nét mặt, dáng đi, quần áo của từng người. Nếu ai có dấu hiệu khả nghi là kẻ đạo tặc thì Nhốp nhìn kỹ vào mắt hắn. Và Nhốp đã tóm dược tất cả bọn trộm cướp mà Nhốp gặp trên đường chu du. Khi đưa bọn trộm cướp về tra khảo, quả nhiên chúng khai ra nghề nghiệp của chúng là nghề trộm cướp. Nhà vua và các quan lại kiểm chứng thấy không sai một trường hợp nào.
Vua bèn trọng thưởng cho Nhốp, khen ngợi Nhốp trong buổi chầu trước bá quan văn võ, rồi vua hỏi:
- Khanh hãy cho Trẫm biết, làm thế nào mà khanh biết chắc đấy là những tên trộm cướp?
- Muôn tâu bệ hạ! Chỉ cần nhìn vào mắt chúng là thần rõ cả ạ. - Nhốp lễ phép bẩm.
- Mắt của chúng có gì mà khanh nhận biết?
- Tâu bệ hạ! Mắt của bọn trộm cướp có ba biểu hiện khác dân lương thiện. Một là, nhìn thấy hàng hóa thì trong mắt chúng có biểu hiện thèm thuồng; hai là, nhìn thấy người lương thiện thì trong mắt chúng có biểu hiện thẹn; ba là, nhìn thấy thần thì trong mắt chúng có biểu hiện sợ. Nhìn vào mắt chúng, thấy có ba biểu hiện thèm, thẹn, sợ là thần bắt, không thể sai được.
Nhà vua và các quan tham dự buổi chầu đều tấm tắc khen chàng Nhốp tài giỏi. Vua ban thưởng, phong chức cho Nhốp và giao cho chàng nhiệm vụ để dẹp loạn trộm cướp trên khắp mọi miền. Từ đó, Nhốp nổi tiếng về tài bắt trộm cướp. Nhốp đi đến đâu bọn trộm đều bị bắt hoặc trốn sạch. Nhưng không bao lâu sau Nhốp bị bọn trộm cắp thủ tiêu, không tìm thấy xác.

Lời bàn:
“Con mắt là cửa sổ của tâm hồn”. Không có gì thể hiện bản chất của con người rõ bằng đôi mắt. Chỉ có điều nhìn vào mắt mà nhận ra được như Nhốp thì quả là tinh đời đến mức thượng thặng. Nhưng dẹp loạn trộm cướp bằng cách tiêu diệt từng tên một như cách làm của Nhốp thì không những không dẹp được nạn mà còn có ngày nguy đến thân. Nhốp phải chết vì Nhốp tài giỏi, mà cái tài giỏi của Nhốp lại gây bất lợi cho một số người - dù người đó là bọn trộm cắp. Muốn tiêu diệt bọn trộm cướp phải có cách khác - một phương cách của nhà chính trị - chứ không thể theo cách của Nhốp. Dù có hàng trăm người tài giỏi như Nhốp cũng sẽ bị bọn trộm cướp trả thù.
Từ cái chết của Nhốp, có thể rút ra bài học về việc bài trừ các tệ nạn trộm cắp và tham nhũng. Không thể chỉ đơn thuần dùng đội ngũ thừa hành pháp luật tài giỏi mà cần phải bằng tất cả sức mạnh tổng hợp với chính sách mang tính toàn diện để ổn định xã hội. Cán bộ điều tra, thanh tra tài giỏi cũng chỉ làm được việc tạm thời như chàng Nhốp và có khi giỏi quá bị bọn cường đạo, tham nhũng giết hại, mua chuộc, vô hiệu hóa.

Có một chàng trai cha mẹ mất sớm, nhà nghèo nhưng rất thông minh. Chàng chuyên hầu hạ quan, nên các cung cách việc quan thế nào chàng đều biết. Quan thấy thế lại cho chàng hòa giải những vụ xích mích nhỏ. Chàng thường xử thông minh, nói năng hòa nhã, thành thử lâu dần người ta lại thích được chàng mồ côi xét xử.
Lần ấy, chủ quán kiện một cụ già. Theo đơn thưa của chủ quán thì cụ già vào hàng y, giở cơm nắm ra ăn, tuy không mua gì nhưng mắt nhìn tô đựng thức ăn, mũi hít, như vậy đã nuốt hết mùi thơm của gà quay, thịt rán ở hàng y, song không chịu trả tiền. Cụ già thì cãi là ăn cơm của mình, không mua gì mà chủ quán cứ đòi tiền. Sau khi nghe, chàng Mồ Côi hỏi chủ quán:
- Có phải ông tố cáo cụ này hít hết hương vị gà quay, thịt rán hàng ông phải không?
- Dạ đúng như thế ạ.
- Cụ có nhận cụ hít? - Anh lại hỏi cụ già.
- Có.
- Thế là rõ, cụ phải bồi thường 20 đồng bạc cho chủ quán.
Trong khi cụ già rơm rớm nước mắt kêu xin thì chủ quán vô cùng sung sướng. Cuối cùng cụ già nói:
- Nhưng tôi chỉ có 2 đồng bạc.
Cụ già đưa tiền của mình ra. Chủ quán vội vàng:
- Hai đồng cũng được, cứ đưa đây.
Nhưng chàng Mồ Côi không nghe, anh đòi cụ già phải trả đúng 20 đồng. Anh lấy 2 đồng của cụ già cho vào một cái bát, lấy một cái nữa úp lên trên, rồi bảo:
- Cụ cầm lấy lắc đủ 10 lần. Còn chủ quán, ông chú ý nghe nhé! - Mồ Côi quay sang bảo chủ quán.
Cả hai người đều không hiểu gì cả, song cũng cứ làm theo lời chàng. Khi cụ già lắc xong đủ 10 lần, bấy giờ chàng Mồ Côi mới phán:
- Cụ già hít hương thơm hàng ông thì cụ phải cho ông nghe đủ tiền cụ trả. Ông đã nghe đủ 10 lần tiếng 2 đồng bạc như số ông đòi, vậy là sòng phẳng.
Cụ già vui vẻ cầm lấy 2 đồng bạc ra về, còn chủ quán thì tiu nghỉu.

Có một ông quan nổi tiếng thanh liêm, trung trực, không một ai có thể chạy chọt đút lót cửa ông để mua lợi được. Ông có vợ và hai con trai sống trong cảnh thanh bần, nhiều lúc túng quẫn cũng không dám xin ông điều gì.
Một lần có một án mạng. Người nhà tội nhân biết thế nào cũng bị tử hình nên đến nhờ vợ ông kêu xin với ông và hứa sẽ hậu tạ nhiều vàng bạc. Phu nhân thừa lúc vui vẻ nói với ông rằng:
- Ông làm quan một mực thanh liêm, bổng lộc không nhận nhưng lương đủ dùng, nay còn tạm ổn nhưng sợ sau này không khỏi đói rét, bẩn bách, con cái khổ về sau. Bây giờ có việc như thế, như thế, xin ông rộng lòng khoan thứ cho họ để lấy cái về sau.
Ông nghe xong bằng lòng nên bà mừng lắm.
Ai dè đến đêm khuya, ông đánh thức ba mẹ con dậy. Trói hai con vào cột, mài thanh gươm thật sắc rồi ông nói:
- Bà xin cho cái án nọ, không phải vì án không đáng tội đến thế mà vì lo cho hai đứa con về sau này đói rách. Nay nếu đem chém chúng đi, bà không phải mang nỗi lo bần bách nữa. Đây cũng là cách giải quyết nỗi lo mà không tổn hại đến phép nước.
Phu nhân tỉnh ngộ, tạ lỗi. Ông vẫn giữ đúng cái án ấy.
Lời bàn: Theo ông quan thanh liêm trên thì có hai cách giải quyết nỗi lo cho tương lai:
- Một là, giết hai đứa con để chúng khỏi đói rét.
- Hai là, theo ý bà vợ, nhận của đút lót để có cái sinh nhai cho chúng về sau.
Nếu buộc phải chọn một thì ông chọn cách thứ nhất để bảo tồn phép nước. Sự chọn lựa của ông trong tình huống ấy là bài học thanh liêm để dạy vợ của ông quan thanh liêm. Chắc là bà vợ quan sẽ hiểu ra và không còn dám nhận nói giúp cho ai theo cách ấy nữa.
Ngày xưa, “chạy thuốc” mà gặp phải vị quan nọ thì coi như gặp phải bệnh nan y, vô phương cứu chữa. Ngày nay (ở bên Tây), nếu “chạy thuốc” mà gặp phải quan tòa thanh liêm như vị quan nọ thì bọn chạy thuốc vẫn chạy ra thuốc để chữa, chưa đến nỗi bó tay chịu chết. Những phương thuốc mà chúng thường áp dụng như sau:
- Một là, có thể chạy đến cấp có thẩm quyền cao hơn để xin đổi quan tòa xét xử. Bọn chúng có thể tìm ra muôn ngàn lý do để đổi quan tòa thụ lý, xét xử.
- Hai là, chạy cơ quan điều tra để làm lệch hồ sơ vụ án. Tòa chỉ xét theo kết luận điều tra của cơ quan điều tra (án tại hồ sơ).
- Ba là, sử dụng ngón đòn maphia như ở Ý, giết chết quan tòa.
Thời nay, việc “chạy thuốc” có nhiều cách hơn, nhiều cửa hơn xưa.
Muốn cho luật pháp được thi hành nghiêm thì cần có đội ngũ viên chức thực thi pháp luật liêm chính, tài giỏi; đồng thời phải có cơ chế bảo vệ họ thoát khỏi sự tác động khác làm sai lệch cán cân công lý. Chỉ khi đó bọn “chạy thuốc” mới hết đường chạy.

Kinh đô Huế thất thủ (7-1885), giặc Pháp đặt ách đô hộ ở Trung Kỳ. Đồng Khánh được Pháp đặt lên ngai vàng, cúi đầu phục vụ Pháp. Để thiết lập bộ máy cai trị, bọn thực dân Pháp đưa hàng trăm tên bồi bếp từ Nam Kỳ ra Trung Kỳ làm tay chân. Bọn này dựa thế quan thầy hoành hành ngang ngược giữa chốn đế đô. Chúng lường gạt, hà hiếp mọi người. Từ quan lại phong kiến cho đến thứ dân, ai cũng sợ. Nhiều chuyện động trời của chúng đến tai Đồng Khánh nhưng vua làm ngơ vì sợ đụng chạm đến Pháp. Tiếng oán than của dân chúng ngày một nhiều. Một số viên quan triều đình cương trực không chịu nổi cho bắt giam bọn chúng để xét xử nhưng cuối cùng phải chịu bó tay, vì Khâm sứ Trung Kỳ Lomerơ can thiệp. Có viên quan còn bị mất chức.
Bấy giờ, Đào Tấn đang ngồi ghế Phủ doãn Thừa Thiên. Ông rất tức giận trước cảnh này nhưng chưa biết xứ trí thế nào. Một người đã khuyên Đào Tấn:
- Tức làm gì, không khéo ông Phủ mất chức như chơi. Cầm bút làm tuồng ông viết ý gì cũng dược chứ chuyện thế gian đâu có như ý của mình.
Vốn khí khái, ông Đào đáp:
- Sống ở đời mà thấy chuyện ngang trái không trị thì còn mặt mũi nào dạy dỗ thiên hạ trong tuồng. Dân nguy bất cứu mạc anh hùng. Kiến nghĩa bất vi vô dõng dã. Để rồi các ông sẽ thấy.
Sau đó ít lâu xảy ra vụ bồi Ba, một tên tay sai khét tiếng gian ác của Pháp. Bồi Ba mua bò của một người dân, y đã không trả tiền còn vu cho chủ bò là dư đảng của Cần Vương. Thế rồi y bắt giam chủ bò, đánh đập họ tàn nhẫn. Nghe tin, Đào Tấn liền cho điều tra, lập hồ sơ đầy đủ. Khi đã nắm chắc tội trạng của bồi Ba, Đào Tấn sai lính chặn đường bắt bồi Ba nhưng không đưa về giam trong ngục Phủ mà đưa thẳng ra bờ sông Hương, quãng khúc sông chảy qua kinh thành, chờ cụ ra trị tội. Quen thói hỗn láo, bồi Ba chẳng những không sợ mà còn lớn tiếng chửi bới, hăm dọa ngay từ lúc mới bị bắt giải đi. Khi Đào Tấn cùng lính hầu đến, bồi Ba cũng không e dè, càng to mồm dọa dẫm, chửi bới nhiều hơn. Bỏ ngoài tai những lời càn rỡ của tên bồi Ba, Đào Tấn xem kỹ mặt mũi tên Việt gian, rồi ra lệnh cho lính chém ngay. Lúc này bồi Ba mới thực sự hoảng sợ. Trước khi chết, câu cuối cùng của y là kêu Khâm sứ Pháp đến cứu. Nhưng làm sao cứu nổi. Tiếng kêu chưa dứt, đầu bồi Ba đã rơi một nơi, thân một nẻo. Bộ quần áo y mặc trên người do Pháp may cho đã nhuốm đỏ máu. Bấy giờ Khâm sứ Lơmerơ mới biết chuyện, nổi giận. Y lập tức đến ngay pháp trường thì ôi thôi, tên tay sai trung thành của y chỉ còn cái xác lìa hồn. Mặt Lơmerơ hầm hầm. Cụ Đào khoan thai rút hồ sơ trao cho Lơmerơ và nói:
- Một tên tội phạm như thế này không chém hắn đi để làm chi cho hại dân. Ở cương vị tôi, tôi, chắc ngài cũng sê chém.
Tội của bồi Ba quá rõ, viên Khâm sứ Pháp không cãi được, nhưng vốn không phải tay vừa, hắn hạch Đào Tấn:
- Bồi Ba là người của Pháp, sao quan Nam triều xử ngang mà không hội ý với Pháp hoặc giao cho Pháp xử.
Điều này cụ Đào dã nghĩ tới, nên cụ đã cứng cỏi trả lời:
- Hắn làm việc cho bảo hộ nhưng hắn vẫn là người Việt Nam, sống ở đất Việt Nam, gây tội với dân Việt Nam thì sao quan Việt Nam không xử hắn mà phải hội thương với Bảo hộ? Hòa ước Patơnôt (1884) có điều khoản nào quy định việc này đâu?
Trước lý lẽ của Phủ doãn Thừa Thiên Đào Tấn, tên Khâm sứ thực dân Pháp Lơmerơ đành cứng họng.

Một người uống trà, tiện tay nhúng vào nước viết lên bàn mấy chữ: “Ta muốn làm Hoàng Đế”. Kẻ lâu nay vẫn thù anh ta trông thấy thế vội vác bàn lên phủ tố cáo anh ta mưu phản. Anh ta cứ thế cặm cụi vác đi một hơi không nghỉ. Nhưng khi lên đến phủ thì nước bay hơi không còn nhìn thấy chữ, nên khi lính lệ hỏi: “Vác bàn vào công đường làm gì?” thì kẻ kia đáp: “Tôi đi bán bàn ghế, vác vào đây xem quan lớn ngài có mua không?”

Công được loài chim cử làm vua. Công bèn cử Sáo làm Lý trưởng, Chèo Bẻo làm Hương kiểm, Chao Chao làm lính canh. Ngoài ra, dể đâu vào dấy, vua Công bằng ban pháp lệnh: Mỗi loài chim chỉ được dùng một thứ quả, thứ hạt hay loại sâu bọ nhất định làm thức ăn. Các loài chim đều theo, duy có Diều Hâu không nghe vì tính ăn thịt đã quen. Cậy mình khỏe, nhanh nhẹn, dữ tợn, Diều Hâu cứ bắt các loài chim non, chim yếu sức hơn mình về ăn thịt.
Bấy giờ là mùa hoa nở, lá xanh, vợ chồng chim cu đẻ được hai trứng, ấp nở hai con. Rình lúc hai vợ chồng chim Cu đi tìm mồi, Diều Hâu bắt chim Cu non ăn thịt. Chim Cu quay về nhìn thấy Diều Hâu lúc nó vừa ăn xong hai chú chim non, máu còn dính ở mỏ, ở vuốt. Vợ chồng chim Cu hỏi:
- Diều Hâu, anh đã ăn thịt con tôi?
- anh biết đi tìm hạt cỏ, thì em cũng biết đi tìm thịt non chứ! - Diều Hâu ngông nghênh đáp.
Vợ chồng chim Cu biết mình yếu sức, không làm gì được bèn tìm đến chim Sáo lý trưởng để kiện.
Chim Sáo sai Chèo Bẻo gọi Diều Hâu đến để hỏi tội:
- Diều Hâu! Có phải anh ăn thịt con của vợ chồng chim Cu không? Anh dám phạm luật của nhà vua?
- Không ăn thì làm sao ta sống được.
Diều Hâu trịch thượng trả lời. Nó còn xòe lông, đập cánh, quắc mắt ra oai. Sáo sợ, biết Diều Hâu sai nhưng phải xử hòa:
- Chim Cu kiện là phải vì mất con, thương con. Nhưng Diều Hâu cũng phải vì không ăn được cái này thì phải ăn cái khác mà sống chứ.
Bị Lý trưởng Sáo xử trái, vợ chồng Cu tìm đến vua Công kêu oan. Hương kiểm Chèo Bẻo thấy Lý trưởng xử bậy cũng bay lên vua Công làm chứng hộ cho vợ chồng chim Cu. Nghe lời tâu bày của vợ chồng chim Cu, vua Công sai Chèo Bẻo và Chao Chao đi tìm bắt thủ phạm. Diều Hâu sợ chui vào bóng cây trốn nhưng cuối cùng cũng bị bắt giải đến vua Công. Vua Công cho gọi Sáo đến hầu, Sáo vẫn nói như trước. Thấy vậy Chèo Bẻo liền mắng Lý Sáo:
- Làm Lý trưởng mà ngu! Chuyện trái vậy sao xử hòa.
Diều Hâu ranh ma, thấy Chèo Bẻo chức phận nhỏ mà dám mắng Lý Sáo có chức phận lớn hơn nên nó liền nói xen vào:
- Quan chức cai trị mà còn lộn xộn như vậy thì đòi tôi đến làm gì? Hương kiểm mắng được Lý trưởng thì Lý trưởng mắng được Vua. Vua mà vậy thì tôi không sợ...
Vua Công thấy Diều Hâu hùng hổ cũng sợ. Nếu xử đúng thì sợ lụy đến thân nên vua Công dịu giọng:
- Việc đâu còn đó. Hãy nghe ta nói: Vợ chồng chim Cu kiện là phải. Lý trưởng xử vậy cũng đúng, mà tội Diều Hâu cũng... chẳng lớn lao gì. Không ăn ai mà sống được...
Chèo Bẻo thấy từ quan tới vua đều bậy cả, tức tối hỏi vua Công:
- Nếu bây giờ Diều Hâu ăn thịt con Vua, con Lý trưởng để sống thì Vua và Lý trưởng có bảo tội Diều Hâu chẳng lớn hay không?
Vua Công và Lý trưởng Sáo cứng họng, nhưng thấy Diều Hâu đứng bên cạnh mài mỏ, mài vuốt nên vua Công lại nhũn nhặn hơn:
- Mỗi loài đều được chia một thứ... để ăn, nhưng Diều Hâu không ăn được sâu, được quả thì bảo nó ăn thứ gì bây giờ?
Chèo bẻo lại hỏi:
- Diều Hâu chuyên ăn thịt các loài, sao nhà vua không giết nó chết để các loài chim khác được sống yân lành?
Vua, Lý trưởng đuối lý, đứng yên như trời trồng, còn Diều Hâu thì làm dữ. Nó dựa vào sự yếu đuối của vua để bắt nạt Chèo Bẻo:
- anh là Hương kiểm mà dám cãi lại Vua, tội anh đáng chết!
Chèo Bẻo tức Vua, Lý trưởng đều hèn mà để kẻ ác ngày càng càn rỡ nên hô lớn:
- Vua ngu hèn, Lý trưởng cũng ngu hèn... còn Diều Hâu thì hung ác. em mổ đui mắt hết ...
Chèo Bẻo vừa mắng, vừa dắt cả đàn xông vào. Vua Công bị tụt da đầu, Lý trưởng Sáo bị rách ngực, chỉ có Diều Hâu tránh được. Cả bọn hoảng hốt bỏ chạy.
Từ đó trở đi, đầu con Công bị trọc và lúc nào nhớ chuyện cũ thì ngẩng đầu lên trời kêu: “Xấu hổ! xấu hổ!”. Sáo phải vá ngực bằng một lớp lông trắng và không quên trận đòn đau nên lúc nào cũng kêu: “Đau em! Đau em!”. Còn chim Chèo Bẻo vì lẽ phải mà làm, nên dù bé nhưng đến ngày nay còn dược mọi loài chim kính nể.

Lời bàn:
Muốn thực thi được pháp luật phải có sức mạnh nội tại của chính người thi hành. Nếu kẻ yếu mà nắm pháp luật thì pháp luật sẽ giống bình hoa trang trí trong phòng khách, có cũng được, không có cũng chả sao, và rồi đến lúc nào đó bình hoa sẽ khô héo. Nắm pháp luật mà thế và lực đều yếu thì chỉ có thể xử được hạng dân đen, thấp cổ bé miệng, chứ không thể đụng đến bọn diều hâu được.
Cuộc xử kiện giữa các loài chim là câu chuyện chứa đựng nhiều ý nghĩa cao thâm, có thể làm bài học cho công việc xây dựng và thực thi pháp luật hôm nay.